อ่าน สารบัญและคำนำ ที่ https://bit.ly/41ZKZ70

ล้านนา: อาณานิคมภายใน

เมื่อเราพูดถึง “อาณานิคม” ภาพแรกมักจะเป็นการเข้ามาของจักรวรรดิตะวันตก อังกฤษ ฝรั่งเศส หรือดัตช์ ที่ยึดครองแผ่นดินปลูกธงชาติใหม่และกดทับผู้คนในเอเชีย แอฟริกา หรืออเมริกาใต้ ในหนังสือ “ผู้ไร้พื้นที่” ชวนเรามองใกล้ตัวกว่านั้น  มณฑลพายัพในสมัยรัชกาลที่ 5–7 ถูกจัดการในลักษณะที่ไม่ต่างจาก “อาณานิคม” (ภายใน) ของสยาม

ในช่วงปลายศตวรรษที่ 19 สยามเผชิญแรงกดดันจากอาณานิคมตะวันตก สยามจึงพยายามเร่งปรับโครงสร้างการปกครอง รวมศูนย์อำนาจ และทำให้หัวเมืองต่างๆ “กลายเป็นสยาม” อย่างเป็นระบบ ในกระบวนการนี้ ล้านนาไม่ได้ถูกมองว่าเป็นศูนย์กลางร่วม แต่กลับถูกทำให้เป็นชายขอบ หรือเป็นดินแดนที่ต้องจัดระเบียบ ทั้งด้านการเก็บภาษี การเกณฑ์แรงงาน การวางถนน การสร้างโรงเรียนและวัด ไปจนถึงการควบคุมความรู้และภาษา ซึ่งสิ่งเหล่านี้ไม่ต่างจากการที่เจ้าอาณานิคมตะวันตกเข้ามากำหนดชะตาชีวิตของอาณานิคมในเอเชียหรือแอฟริกา

สิ่งที่หนังสือเล่มนี้เปิดให้เห็นคือ แม้จะไม่ถูกปกครองโดยอังกฤษหรือฝรั่งเศส แต่ล้านนาก็ถูกทำให้เป็น “ดินแดนอาณานิคมภายใน” ภายใต้กรุงเทพฯ

-ราษฎรต้องรับภาระภาษีที่สูงกว่าผลิตผลของตนเอง

-ถูกเกณฑ์แรงงานสาธารณะ ทั้งสร้างถนน คลอง เขื่อน และสิ่งก่อสร้างเพื่อรัฐ

-ถูกจำกัดการเข้าถึงทรัพยากรที่เคยถือว่าเป็นของชุมชน เช่น ป่าไม้ น้ำ หรือที่ดิน

-ถูกควบคุมทางวัฒนธรรมและความรู้ผ่านโรงเรียน ระบบราชการ และการนิยามประวัติศาสตร์

นี่คือโครงสร้างแบบเดียวกับที่เราเคยชี้นิ้วประณาม “อาณานิคมตะวันตก” แต่เกิดขึ้นจากส่วนกลางของรัฐเอง กล่าวคือ ถ้าอังกฤษสร้างอินเดียเป็นอาณานิคมเพื่อรีดภาษีและทรัพยากร กรุงเทพฯ ก็อาจสร้างล้านนาเป็น “พื้นที่รอง” ในลักษณะเดียวกัน 

สิ่งที่น่าสนใจคือ แม้ถูกจัดการเช่นนั้น แต่ชาวบ้านในพายัพก็ไม่ได้นิ่งเฉย ภิญญาพันธ์ชี้ให้เห็นร่องรอยของการต่อรองและการต่อต้าน ตั้งแต่กบฏเงี้ยว พ.ศ. 2445, ขบวนการ “คณะลาวเชียงใหม่” ไปจนถึงการเคลื่อนไหวเล็กๆ ในชีวิตประจำวัน เช่น การหลบเลี่ยงภาษี หรือการคงไว้ซึ่งพิธีกรรมท้องถิ่น

หนังสือเล่มนี้บอกเราว่า ความไม่เท่าเทียมในสังคมไทยไม่ได้เกิดจากแรงกดดันภายนอกเพียงอย่างเดียว แต่ถูกสถาปนาขึ้นภายในเอง ศูนย์กลางกับชายขอบไม่ใช่แค่เรื่องภูมิศาสตร์ แต่คือโครงสร้างของอำนาจที่ยังคงสะท้อนมาจนถึงปัจจุบัน