คนไทยส่วนใหญ่ล้วนมีความคุ้นชินกับเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ครั้งสำคัญในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 19 และ 20 เป็นอย่างดี ทั้งนี้ ที่ตั้งทางภูมิศาสตร์ของประเทศไทยหรืออาณาจักรสยาม ณ ขณะนั้น นับว่ามีความสำคัญในเชิงยุทธศาสตร์เป็นอย่างยิ่ง  จากสภาพที่ตั้งทางภูมิศาสตร์ดังกล่าว ซึ่งตั้งอยู่บริเวณใจกลางของภาคพื้นทวีปของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ทำให้ประเทศไทยถูกประกบอยู่ตรงกลางระหว่างผลประโยชน์ของอังกฤษในมาลายาและพม่า กับผลประโยชน์ของฝรั่งเศสในอินโดจีน ด้วยเหตุนี้ จา เอียน ชง จึงตั้งข้อสังเกตว่า สถานการณ์ในช่วงเวลานั้นทำให้สยาม/ไทยตกอยู่ในสภาวะที่ยากลำบากอย่างมิอาจหลีกเลี่ยงได้ แต่ “ในที่สุดก็ก่อให้เกิดเงื่อนไขที่เอื้อให้รัฐสร้างระบบการเมืองแบบรวมศูนย์และจำกัดขอบเขตดินแดนของตน (territorial  exclusivity) รวมทั้งมีอำนาจการปกครองอย่างอิสระโดยปราศจากการแทรกแซงจากภายนอก (external autonomy)”  

ผลลัพธ์ที่เกิดขึ้น คือ “สยาม” ได้ขยับสถานะจากความเป็นรัฐจารีตในระบอบศักดินาสู่ความเป็นรัฐชาติสมัยใหม่ที่มีอำนาจอธิปไตย (Statehood)  ในช่วงเปลี่ยนผ่านสู่ศตวรรษที่ 20 

การที่สยามสามารถดำเนินนโยบายให้รอดพ้นจากการถูกครอบครองโดยประเทศเจ้าอาณานิคมยุโรปได้เป็นผลสำเร็จ  มิเพียงแต่จุดประกายให้คนไทยส่วนใหญ่ภาคภูมิใจกับสถานะความเป็นประเทศเอกราชของตนเพียงเท่านั้น  ทว่ายังก่อให้เกิดข้อถกเถียงทางวิชาการในหลากหลายสาขาวิชาด้วย ไม่ว่าจะเป็นประวัติศาสตร์ รัฐศาสตร์ ตลอดจนความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ ในการถกเถียงทางวิชาการได้เกิดข้อเสนอหรือคำอธิบายกระแสหลักที่ว่า ไทย/สยาม “ไม่เคยตกเป็นอาณานิคม” ซึ่งถูกโต้แย้งอย่างกว้างขวางทั้งจากนักวิชาการสายมาร์กซิสต์ และสายหลังอาณานิคมศึกษา (postcolonialism)  

นอกจากนี้ ผู้ที่ศึกษานโยบายต่างประเทศของไทยยังมองว่า เหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ในช่วงนี้ได้แสดงให้เห็นถึงลักษณะเฉพาะที่โดดเด่นในการดำเนินนโยบายต่างประเทศในเวทีระดับภูมิภาคของรัฐไทยที่มุ่งเน้นหลักความยืดหยุ่น (flexibility) และการเน้นการปฏิบัติเป็นหลัก (pragmatism) เปรียบเสมือน “ไผ่ลู่ลม”  แต่ในทางตรงกันข้าม นักวิชาการบางคนได้วิพากษ์ว่าการดำเนินนโยบายต่างประเทศที่มุ่งเน้นหลักความยืดหยุ่นได้สะท้อนให้เห็นถึงภาวะที่รัฐไทยขาดวิศัยทัศน์ในการดำเนินนโยบายบนเวทีโลก และขาดความรับผิดชอบทั้งในเชิงการเมืองและศีลธรรมของรัฐไทยต่อภูมิภาค ท่ามกลางข้อถกถียงที่แตกต่างหลากหลายเหล่านี้ ชง (Chong) มีการเสนอที่มีความแตกต่างจากงานที่ผ่านมา และมีความน่าสนใจอยู่หลายประการด้วยกัน  

ประการแรก ชองชี้ให้เห็นถึงความสัมพันธ์ระหว่างปัจจัยระดับภายใน (domestic) กับภายนอก (international) ที่ส่งผลต่อกระบวนการก่อตัวของรัฐสมัยใหม่ในช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 19 ซึ่งโดยส่วนตัวแล้ว ข้าพเจ้ามองว่าเป็นแนวทางการศึกษาที่แตกต่างไปจากแนวทางการศึกษาดั้งเดิม ซึ่งส่วนใหญ่ยังคงขาดการวิเคราะห์การเชื่อมโยงถึงความสัมพันธ์ระหว่างทั้งสองปัจจัย สำหรับประเด็นนี้ ชองได้เสนอว่า การแทรกแซงจากภายนอกอาจไม่จำเป็นต้องนำไปสู่การสร้างความอ่อนแอให้กับกระบวนการสร้างรัฐชาติสมัยใหม่ อันที่จริงกลับสามารถนำไปสู่การก่อตัวของรัฐชาติสมัยใหม่ได้เสียด้วยซ้ำ  ในแง่นี้ ชองมองว่า บทบาทของตัวแสดงภายนอก (external actors) เป็นตัวแสดงหลักในกระบวนการก่อตัวขึ้นของรัฐสมัยใหม่ อันมีผลทำให้ตัวแสดงในระดับท้องถิ่น (local actors) มีความสำคัญรองลงมา ทั้งนี้ กระบวนการดังกล่าวจะเกิดขึ้นได้ย่อมขึ้นอยู่กับเงื่อนไขบางอย่างด้วยตามที่ชองได้อธิบายในหนังสือของเขา

เนื่องจากชงได้ลดทอนบทบาทของตัวแสดงภายในในการสร้างรัฐ ข้าพเจ้าเชื่อว่าข้อเสนอของชงอาจจะไม่ได้รับการตอบรับจากคนไทยจำนวนไม่น้อยที่ยังเชื่อว่า การที่ประเทศของตนสามารถรักษาเอกราชไว้ได้ล้วนแล้วแต่เป็นเพราะพระปรีชาสามารถของพระมหากษัตริย์เป็นสำคัญ นอกจากนี้ ข้อเสนอของชงก็อาจไม่เป็นที่ยอมรับมากนักในกลุ่มประชากรที่เคยตกอยู่ภายใต้อาณานิคมของตะวันตก ที่ยังคงเชิดชูความกล้าหาญของวีรบุรุษผู้รักชาติที่ใช้อุดมการณ์ชาตินิยมปลุกระดมมวลชนให้ลุกขึ้นต่อสู้กับเจ้าอาณานิคม ในทำนองเดียวกัน ฝ่ายนักวิชาการที่ศึกษาอุดมการณ์ชาตินิยมในฐานะที่เป็นปัจจัยเชิงสาเหตุ (casual factor) ที่ทำให้เกิดการก่อตัวขึ้นของรัฐชาติสมัยใหม่ก็อาจมีความเคลือบแคลงใจต่อการวิเคราะห์ของชงด้วยเช่นกันด้วย 

ทั้งนี้ ข้าพเจ้ามองว่า มุมมองที่มีความแตกต่างของชง จะจุดประกายให้เกิดการถกเถียงที่น่าสนใจในหลายสาขาวิชาได้ ยิ่งไปกว่านั้น งานศึกษาชิ้นนี้ยังชวนให้ตั้งคำถามต่อถึงวิถีทางอื่นๆ ที่จะนำไปสู่การก่อตั้งรัฐชาติสมัยใหม่ ดังนั้น งานศึกษาของชงชิ้นนี้จึงไม่ควรถูกพิจารณาว่าเป็นเพียง “งานศึกษาประวัติศาสตร์ไทยอีกชิ้นหนึ่ง” เท่านั้น  หากแต่ควรพิจารณาว่าเป็นงานศึกษาชิ้นแรกๆ ที่สร้างคุณประโยชน์ต่อข้อถกเถียงร่วมสมัยเกี่ยวกับการก่อตัวของรัฐสมัยใหม่

ประการที่สอง ข้อเสนอของชงตรงกับความสนใจทางวิชาการของข้าพเจ้า นั่นคือ การถกเถียงของ Global IR โดยทั่วไป การศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างประเทศมักตั้งอยู่บนฐานทฤษฎีและแนวคิดที่มาจากประสบการณ์ของประเทศตะวันตกเป็นส่วนใหญ่ ในทางกลับกัน การศึกษาด้าน Global IR มุ่งเน้นคุณประโยชน์ของการสร้างองค์ความรู้จากกรณีศึกษาต่างๆ ที่ไม่ใช่เฉพาะประเทศตะวันตกเท่านั้น โดยมุ่งให้ความสนใจกับพื้นที่ที่มีความหลากหลายทางประวัติศาสตร์ การเมือง และสังคม หนังสือเล่มนี้ของชงจึงนับได้ว่าเป็นอีกหนึ่งแรงสนับสนุนการถกเถียง Global IR ผ่านการบ่งชี้ให้เห็นว่า การแทรกแซงจากภายนอกผลักดันให้เกิดการก่อตัวขึ้นของรัฐสมัยใหม่ในภูมิภาคเอเชียอย่างไร อันเป็นประเด็นศึกษาที่ยังคงไม่ได้รับความสนใจทางวิชาการเท่าที่ควรในวรรณกรรมศึกษาเกี่ยวกับประเทศไทย และประเทศเพื่อนบ้านในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

โดยภาพรวมแล้ว บทวิเคราะห์ชิ้นนี้ของชงได้นำเสนอมุมมองใหม่ที่เป็นประโยชน์ต่อการถกเถียงทางวิชาการในหลากหลายสาขาวิชา ทั้งนี้ แม้จะเป็นการศึกษาเหตุการณ์ในอดีต แต่กรอบการวิเคราะห์ในเรื่องเงื่อนไขและผลลัพธ์จากการแทรกแซงโดยต่างชาติที่ชองใช้วิเคราะห์ในงานศึกษาชิ้นนี้ ไม่เพียงแต่จะช่วยให้เราเข้าใจถึงผลกระทบที่เกิดขึ้นกับสยาม/ไทยแต่เพียงเท่านั้น แต่ยังรวมไปถึงกรณีศึกษาร่วมสมัยในประเทศอื่นๆ ที่กำลังต่อสู้เพื่อให้ได้มาซึ่งความเป็นรัฐเอกราช ดังเช่น อัฟกานิสถานและซีเรียในห้วงเวลาปัจจุบันอีกด้วย ข้าพเจ้ามั่นใจเป็นอย่างยิ่งว่า ข้อเสนอของชงน่าจะกระตุ้นการสนทนาทางวิชาการที่น่าสนใจต่อไปในอนาคต

 

ชนินท์ทิรา ณ ถลาง
คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์