บทความที่หนึ่งเขียนโดย ธเนศ วงศ์ยานนาวา อาจารย์ประจำภาควิชาการปกครอง คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ที่ถูกแปลมาจากภาษาอังกฤษ คือบทความ การสอดส่องดูแลเด็กกับครอบครัวจินตกรรมในประเทศไทย:จากนามสกุลสู่รักทางอารมณ์ ที่ถือเป็นแกนหลักของหนังสือ 

กล่าวอย่างรวบรัดแล้ว บทความชิ้นนี้มีสาระที่สำคัญคือการชี้ให้เห็นว่า คำอธิบายว่าด้วย “ชุมชนจินตกรรม” (imagine community)  ของ Benedict Anderson อดีตนักวิชาการทางประวัติศาสตร์และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ศึกษาคนสำคัญ มีข้อจำกัดในการอธิบายรัฐไทย นั่นก็เพราะว่ารัฐไทยนั้นไม่มีลักษณะของการเป็นชุมชนในความรู้สึกแบบรัฐประชาชาติที่อาศัยการสร้างเครื่องมืออย่างภาษาหรือวัฒนธรรม สร้างให้เป็นจุดร่วมกัน ในทางตรงกันข้าม รัฐไทยกลับดำเนินนโยบายในการสร้างรัฐประชาชาติด้วยการสร้าง “ครอบครัวจินตกรรม” (imagine family) แทน และใช้กลไกของการสร้างความเป็นครอบครัวนี้ในการปกครอง ซึ่งเมื่อผนวกเข้ากับแนวคิดทางพุทธศาสนา ผลลัพธ์ที่ได้จึงเป็น “การปกครองชีวญาณแบบไทย” (Thai Governmentality)  ที่มีโครงสร้างฝั่งหนึ่งทำงานเหมือนกับรัฐสมัยใหม่อื่นๆ ที่เน้นการระบุตัวบุคคลให้ชัดเจนและมีระเบียบกับโครงสร้างที่ยึดโยงพันเข้ากับพุทธศาสนาที่ใช้ในการปกครอง

หากไม่นับว่านี่เป็นงานเกี่ยวกับรัฐไทยที่ผู้เขียนเองเคยประกาศทั้งในที่ลับและที่แจ้งว่าจะไม่เขียนเรื่องอะไรที่เกี่ยวกับประเทศไทยหรือรัฐไทย บทความและคำอธิบายดังกล่าวของธเนศมีความพิเศษตรงที่เป็นบทความชิ้นแรกๆ ที่มีการใช้แนวคิดการปกครองชีวญาณเข้ามาพิจารณา ซึ่งเป็นแนวคิดของ Michel Foucault นักวิชาการทางประวัติศาสตร์ชาวฝรั่งเศส เข้ามาใช้งานอย่างจริงจังในกรณีของรัฐไทย และถือเป็นการพัฒนาต่อจากงานของ Murashima ที่ตีพิมพ์เมื่อปี พ.ศ.2531  รวมถึงเป็นบทความที่กล่าวถึงบทบาทของศาสนาต่อการปกครอง ซึ่งในภายหลังมีหนังสือที่ตีพิมพ์โดย Patrick Jory  เขียนเรื่องนี้เอาไว้เป็นการเฉพาะ นอกจากนี้ยังชี้ให้เห็นว่าในท้ายที่สุดแล้วรัฐไทยเองก็ไม่ได้ต่างไปจากรัฐอื่นๆ ในแง่ของการพยายามควบคุมประชากรผ่านกลไกอย่างครอบครัวแต่อย่างใด เพียงแต่รัฐไทยมีการปรับเปลี่ยนคำอธิบายและการดำเนินการในบางจุด เพื่อให้โครงสร้างของรัฐสมัยใหม่ซึ่งเป็นสิ่งที่ถูกนำเข้ามาใช้ในสังคมไทย กลายเป็นโครงสร้างที่มีความเหมาะสมกับสภาพการปกครองของรัฐไทย

บทความที่สองคือ อ่าน "การสอดส่องดูแลเด็กกับครอบครัวจินตกรรมฯ" จากมุมมองด้าน Govermentality ของฟูโกต์ โดย พิพัฒน์ พสุธารชาติ ที่พยายามชี้ว่า บทความของธเนศ มีความแตกต่างไปจากกรอบการปกครองชีวญาณของฟูโกต์ ซึ่งอิงอยู่กับฐานรัฐแบบเสรีนิยม (Liberalism State) และการอ่านบทความของธเนศจึงต้องอ่านในมุมมองที่แตกต่างกันออกไป โดยสมควรที่จะต้องพิจารณาบริบททางประวัติศาสตร์ (historical context) เข้าไปด้วย พิพัฒน์ได้นำเอาตัวอย่างในแต่ละช่วงประวัติศาสตร์ของไทยที่มีลักษณะคล้ายคลึงกันมาอธิบาย และชี้ให้เห็นว่างานของธเนศ ต้องการการพิจารณาที่แตกต่างกันออกไป ไม่สามารถใช้กรอบของฟูโกต์มาพิจารณาโดยตรงได้

งานของพิพัฒน์มีเอกลักษณ์ตรงที่พยายามชี้ให้เห็นว่า ด้วยเงื่อนไขทางประวัติศาสตร์ ทำให้การดำเนินการของรัฐไทยมีความแตกต่างออกไปจากรัฐในโลกตะวันตกไม่มากก็น้อย แต่ในความแตกต่างนั้นก็มีความสอดคล้องไปกับพัฒนาการของโลกตะวันตกในการเป็นรัฐสมัยใหม่และการสร้างเครื่องมือในการปกครองที่อาศัยบนฐานของความสมเหตุสมผล (rationality) และชี้ให้เห็นถึงช่องว่างในงานของธเนศที่ไม่ได้กล่าวถึงบทบาทของเจ้าหน้าที่ของรัฐไทยกับสถาบันครอบครัวในความสัมพันธ์ทางอำนาจที่ธเนศพยายามเสนอนั่นเอง

นอกจากความพยายามนำเสนอของพิพัฒน์ดังที่กล่าวไปข้างต้นแล้ว พิพัฒน์ยังสร้างบทสนทนาในเชิงทฤษฎีด้วยการพยายามให้เหตุผลในการแปลคำว่า “governmentality” ว่าควรแปลเป็น “เทคนิคของการปกครอง” แทนที่จะแปลว่า “ศิลปะการปกครอง” หรือ “การปกครองชีวญาณ” ดังเช่นนักวิชาการคนอื่นๆ ซึ่งเป็นความพยายามในการอ่านคำบรรยายของ Foucault ในปี 1977-1978 หัวข้อ “Security, Territory, Population” และตีความใหม่ แม้ผู้เขียนจะยังมีบางจุดที่ไม่เห็นด้วย แต่สิ่งที่พิพัฒน์เสนอมีคุณค่าแก่การพิจารณาว่า อันที่จริงแล้วเราควรแปลคำๆ นี้ ว่าอย่างไรกันแน่ และเป็นการเชื้อเชิญให้ผู้อ่าน มีบทสนทนากับกรอบทฤษฎีอย่างน่าสนใจ

 
บทความที่สามเป็นงานของ ภาคิน นิมมานนรวงศ์ ว่าด้วยเรื่องของ ธรรมชาติของวัยเด็กกับการจำแนกช่วงวัยในยุคปฏิรูปการปกครอง ที่เน้นไปเรื่องของการเปลี่ยนแปลงแนวคิดว่าด้วยเรื่องเด็กและเยาวชนในช่วงรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) ซึ่งมีการถกเถียงและเปลี่ยนแปลงแนวคิด รวมถึงเส้นแบ่งในการจัดช่วงอายุของเด็กและเยาวชน ภาคินเสนอว่ากระบวนการจัดแบ่งเด็กมาพร้อมกับสองสิ่งที่พร้อมกัน คือเรื่องของการศึกษาและการเข้ามาของแนวคิดทางวิทยาศาสตร์สมัยใหม่ของโลกตะวันตก ผลที่นำมาคือการแบ่งแยกเด็ดขาดระหว่างเด็กและผู้ใหญ่ รวมไปถึงเป็นการเปิดช่องว่างให้รัฐเข้ามามีบทบาทกับครอบครัวด้วยเช่นกัน กล่าวคือ ภาคินเสนอว่าการจัดแบ่ง (categorization) เด็กภายใต้ปทัสถานของสมัยใหม่ ทำให้เกิดช่องว่างบางอย่าง และเด็กกลายเป็นทางเข้า (entry point) สำหรับรัฐนั่นเอง

งานของภาคินเป็นงานที่มีความละเอียดสูง และมีเกร็ดทางประวัติศาสตร์ที่น่าสนใจจำนวนมาก รวมไปถึงการชี้ให้เห็นถึงบทบาทของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ที่มีส่วนในการเสนอวาทกรรม (discourse) เพื่อจัดแบ่งเด็กเป็นช่วงอายุต่างๆ และพยายามระบุว่าเด็กแต่ละช่วงอายุควรทำอะไรบ้าง แต่ในเวลาเดียวกันก็สร้างความท้าทายในการจัดระบบภายใต้แนวคิด (mentality) แบบดั้งเดิมของสังคมไทยด้วย สำคัญที่สุดคือแนวคิดในการแยกเรื่องของเด็กและผู้ใหญ่ออกจากกัน ที่ในท้ายที่สุดแล้วกลายเป็นเรื่องของการจัดลำดับและความเข้าใจในโลกของเด็กและผู้ใหญ่ที่แตกต่างกัน ไล่ตั้งแต่การใช้โทษคุมขังที่แตกต่างกันไปจนถึงการเสนอเรื่องของ “โรงเรียนดัดสันดาน” ที่ในท้ายที่สุดแล้ว ก็มีความเกี่ยวพันกับระบบการลงโทษและให้คุณค่าของตัวรัฐเอง

ความที่รัฐเป็นเป้าหมายของการศึกษาหลักของหนังสือเล่มนี้ ก็อาจทำให้ผู้อ่านเกิดคำถามได้ว่า แล้วตกลงสิ่งที่ธเนศเสนอ พยายามจะเสนอสิ่งใด สำหรับเก่งกิจ กิตติเรียงลาภ สิ่งที่ธเนศเสนอเป็นการเสนอมาจากฐานอาณาธิปัตย์ (anarchism) โดยเขาชี้ให้เห็นในบทความ “รัฐ กูเกลียดมึง!” (จาก) Pierre Clastres และ James C. Scott (ถึงธเนศ วงศ์ยานนาวา) ว่าอันที่จริงแล้ว ธเนศ ใช้ฐานคิดแบบนักมานุษยวิทยาที่ตั้งคำถามกับแนวทางการกำเนิดของรัฐสมัยใหม่ และสภาวะก่อนการมีรัฐ (pre-state condition หรือ natural condition) ซึ่งเป็นฐานคำอธิบายที่สำคัญของปรัชญาการเมืองสายสัญญาประชาคม (contractarian) ซึ่งได้รับการยอมรับจากนักคิดฝั่งรัฐศาสตร์แบบดุษฎี ผ่านงานเขียนของ Pierre Clastres และ James C. Scott

เก่งกิจพยายามชี้ให้เห็นว่า ฐานคิดของธเนศมีลักษณะของการปฎิเสธความคิดเรื่องรัฐผ่านงานเขียนของนักวิชาการทั้งสอง และเป็นการตั้งคำถามโดยตรงกับฐานคิดของปรัชญาการเมืองเกี่ยวกับเรื่องของการมีรัฐ เก่งกิจพยายามชี้ให้เห็นว่างานของธเนศมีกลิ่นอายแบบ Clastres และ Scott ซ่อนอยู่ รวมถึงผ่านทางคำแนะนำของธเนศเองที่แนะนำหนังสือของนักวิชาการทั้งสองคนให้เก่งกิจรู้จัก

บทความชิ้นนี้แม้ในสายตาของผู้เขียนอาจจะยังมีปัญหาตรงที่ว่าไม่ได้แตะกับตัวงานของธเนศโดยตรงแบบที่เก่งกิจพยายามจะนำเสนอ แต่อย่างน้อยที่สุดเก่งกิจพยายามตั้งคำถามด้วยการมองว่า อันที่จริงแล้วการศึกษารัฐศาสตร์ อันเป็นศาสตร์ที่ธเนศสังกัดอยู่ตลอดชีวิตการเป็นอาจารย์มหาวิทยาลัย ใจกว้างพอที่จะมีบทสนทนากับศาสตร์อื่นที่ตั้งคำถามกับวัตถุที่เป็นแกนหลักของการศึกษาของสาขาวิชาตัวเองหรือไม่

แต่ทั้งนี้ก็ต้องไม่ลืมว่า การตั้งคำถามนี้ไม่ได้เกิดขึ้นกับในหมู่นักมานุษยวิทยาอย่างเดียว สำหรับนักปรัชญาการเมือง คำถามที่ว่าทำไมถึงต้องมีรัฐถูกท้าทายและตั้งคำถามอยู่เสมอ อย่างน้อยที่สุดก็ในงานเขียนของ Robert Nozick ที่ชื่อ Anarchy, State, Utopia  และ John Hospers ที่ชื่อ The Libertarian Manifesto  ดังนั้นแล้วการตั้งคำถามเกี่ยวกับรัฐจึงไม่ถูกจำกัดอยู่แต่เฉพาะในวงของมานุษยวิทยาแบบเดียว ดังเช่นที่เก่งกิจพยายามสื่อสาร แต่นั่นก็ไม่ได้ลดทอนคุณค่าหรือสาระของบทความของเก่งกิจแต่ประการใด

โดยภาพรวมแล้ว บทความที่ถูกนำเสนอในนี้ แม้จะมีส่วนรายละเอียดที่เห็นต่าง เห็นเสริม หรือชี้ให้เห็นถึงร่องรอยของนักคิดต่างๆ ที่ส่งผลกับบทความแกนหลักของธเนศหรือแม้แต่ตัวผู้เขียน แต่บทความเหล่านี้ไม่ได้ละเลยการสนทนาทางวิชาการแม้แต่น้อย ดังจะปรากฏให้เห็นชัดเจนในส่วนของพิพัฒน์ ที่บรรจงมีบทสนทนากับทั้งภาคินและเก่งกิจในส่วน บทขยายความก่อนบทตอบกลับของธเนศ วงศ์ยานนาวา ที่สะท้อนทั้งความเห็นด้วยและไม่เห็นด้วย โดยการใช้เหตุผลต่างๆ สนับสนุนและคัดค้านกับจุดยืนที่แตกต่างกัน ก่อนที่เจ้าของบทความแกนหลักของหนังสือเล่มนี้จะมาเขียนตอบ

หลังจากนั้นธเนศ ได้เขียน ‘บทตอบ’ กลับ พิพัฒน์ ภาคิน และเก่งกิจ ซึ่งมีความยาวถึง 60 หน้า! (ในขณะที่บทความเดิมคือ ‘การสอดส่องดูแลเด็กกับครอบครัวจินตกรรมในประเทศไทยฯ’ มีความยาวเพียง 38  หน้า) ธเนศยังได้เขียน ‘คำนำ’ ใหม่ให้กับบทความ‘การสอดส่องดูแลเด็กกับครอบครัวจินตกรรมฯ’ จำนวน 12 หน้า ซึ่งถ้านับเนื้อหาทั้งหมดที่ธเนศเขียนในหนังสือเล่มนี้ ก็จะเป็น 110 หน้า! ซึ่งส่วนที่เขียนขึ้นใหม่นี้ นอกจากจะเป็นการอธิบายเนื้อหาในบทความเดิมที่เพิ่มขึ้นอย่างมากมายในหลายแง่มุมแล้ว ยังมีการโต้เถียง เห็นด้วย รวมทั้งเปิดการสนทนากับพิพัฒน์ ภาคิน และเก่งกิจ ได้อย่างสลับซับซ้อน จนเกินกว่าที่เราจะสรุปออกมาสั้นๆได้