โดย ธนเชษฐ วิสัยจร

การศึกษาที่กลายเป็นเครื่องจักร

สิ่งที่โดดเด่นที่สุดในหนังสือคือการเปิดโปงกลไกเชิงโครงสร้างของระบบอุดมศึกษาไทยที่รับอิทธิพลจาก “โลกของการวัดและประเมินผล” อย่างลึกซึ้ง ฐนพงศ์เสนออย่างเฉียบคมว่า ระบบ OBE มิได้ผิดโดยตัวมันเอง แต่เมื่อมันถูกนำมาใช้กับศาสตร์แห่งมนุษย์ แน่นอนว่าเขาคงจะหมายถึงสาขาวิชาประวัติศาสตร์ที่เขาเขียนหนังสือในสาขานี้มานักต่อนัก ระบบ OBE เช่นนี้กลับทำลาย “พื้นที่แห่งความไม่แน่นอน” ซึ่งเป็นหัวใจของการคิดเชิงวิพากษ์ในสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ การจัดการเรียนการสอนจึงกลายเป็นการผลิตฟันเฟืองที่ตรงตามมาตรฐาน มากกว่าการบ่มเพาะผู้เรียนให้มีวิจารณญาณต่อโลก

รูปที่ 1. การใช้เกณฑ์การประเมิน (Rubric) ที่แข็งทื่อกับ Liberal Arts

รูปที่ 2. เมื่อระบบอุดมศึกษาไทยกลายเป็นกระบวนการทางอุตสาหกรรม

ผมไม่ได้หมายความว่าไม่ต้องฟังเสียงของผู้ใช้บัณฑิต หากแต่การฟังเสียงของผู้ใช้บัณฑิต นั้นต้องตั้งอยู่บนการสำรวจพรมแดนความรู้ในสาขาวิชาของตน ในระดับท้องถิ่น ภูมิภาคและระดับโลกว่าตอนนี้มีขอบฟ้าทางความรู้จรดอยู่ที่ตรงไหน หน้าที่ของนักวิชาการคือต้องพยายามพัฒนาความคิดให้ไปให้ถึงตรงนั้นและผลักมันให้ไปไกลกว่าเดิม การฟังเสียงลูกค้าคือผู้ใช้บัณฑิตย่อมสำคัญอยู่ในที แต่การผลักองค์ความรู้ให้ไปไกลจนเกิดคุณประโยชน์แก่วงวิชาการโลกได้ในเชิงทฤษฏีพร้อมกันกับการบรรลุความพึงพอใจของผู้ใช้บัณฑิตได้พร้อมกัน (ซึ่งอาจเกิดขึ้นยาก) ได้ด้วยย่อมเป็นเรื่องดี เมื่อขาดการตระหนักในประเด็นดังกล่าวระบบอุดมศึกษาไทยที่กำลังถูกทำให้กลายเป็นกระบวนการทางอุตสาหกรรม

วัฒนธรรมของ “ความเงียบ” และรางวัลแห่งความว่างเปล่า

ในบท “ความเงียบกลายเป็นคุณธรรม” และ “ความว่างเปล่าที่ถูกให้รางวัล” ฐนพงศ์ชี้ให้เห็นถึงสภาวะที่น่ากังวลที่สุดของวงการอุดมศึกษาไทย — ความเงียบที่ได้รับการยกย่องว่าเป็นความสงบเรียบร้อย อาจารย์ที่ไม่ตั้งคำถาม เข้าอบรมการจัดการเรียนการสอนย่อมมีผลคะแนนการประเมินที่ดี ส่วนผู้ที่เคยตั้งคำถาม เมื่อถูกบีบด้วยระบบประเมินและสภาพแวดล้อมก็ต้องทำตามเพื่ออยู่รอด เช่นนี้มิได้ผลิต “ความรู้” หากแต่ผลิต “การจำยอม” อันสง่างาม

ในฐานะผู้สอนในสายรัฐศาสตร์ ผมไม่อาจไม่สะท้อนว่าปรากฏการณ์เช่นนี้เกิดขึ้นอย่างชัดเจนในหลายมหาวิทยาลัยหรือไม่ — การสอนแบบ OBE ที่สถาบันพยายามผลักดันในนามของคุณภาพ กลับสร้างวัฒนธรรมที่ทำลายความคิดเชิงวิพากษ์ของผู้เรียนอย่างแยบยล เราถูกบังคับให้ระบุ “ผลลัพธ์การเรียนรู้” ล่วงหน้าก่อนสอน ทั้งที่ศาสตร์อย่างการเมือง การปกครอง หรือปรัชญา ย่อมมีพื้นที่แห่งความไม่แน่นอนซึ่งเป็นหัวใจของการค้นหาความจริง ระบบที่ไม่ยอมรับความไม่แน่นอนเช่นนี้คือระบบที่ปฏิเสธมนุษย์และการผลักพรมแดนความรู้เชิงวิชาการ

การศึกษาที่ลืมความฝัน

รูปที่ 3. ความกลัว ความเฉยชา และความแสร้งเข้าใจ ที่กำลังปกคลุมระบบอุดมศึกษาไทยอย่างแน่นหนา

เสียงเรียกให้กลับมาหาความเป็นมนุษย์

หนังสือ “รางวัลแด่ความว่างเปล่า” จึงมิใช่เพียงคำสารภาพส่วนตัวของอาจารย์คนหนึ่ง แต่คือเสียงเตือนจากชายผู้ยังไม่ยอมจำนนต่อระบบที่ให้รางวัลแก่ความเงียบ ในสังคมที่ “ความดี” ถูกนิยามด้วยความเชื่อง เราจำเป็นต้องมีหนังสือเช่นนี้ไว้เตือนใจว่า ความฝันทางการศึกษาอาจยังไม่ตาย หากเรายังกล้าถามคำถามเดียวกับผู้เขียนว่า — “เรายังสอนเพื่อให้คนเข้าใจโลก หรือแค่สอนให้พวกเขาตอบถูกตามแบบฟอร์ม?”

รูปที่ 4. เข้าใจโลก หรือตอบถูกตามแบบฟอร์ม