สมเด็จโต แม่นาก ศาสนศึกษา ความขัดแย้ง และพุทธศาสนาไทย : มองสังคมไทยผ่านหนังสือ “ผีอาลัยรักกับพระนักเวทย์ฯ” ของจัสติน โธมัส แมคดาเนียล

หนังสือเล่มนี้ไม่ได้มองพุทธศาสนาว่าเป็นปรัชญาว่าด้วยความหลุดพ้น ไม่ได้มองพุทธศาสนาว่าคือองค์กรหรือสถาบันการเมืองของคณะสงฆ์ และไม่ได้มองว่าพุทธศาสนาเป็นระบบคิดทางจริยศาสตร์ที่ป่าวประกาศว่าคนเราควรอยู่ร่วมกันในสังคมอย่างไร หรือควรทำและไม่ควรทำอะไร หากแต่หนังสือเล่มนี้มองว่าพุทธศาสนาเป็นส่วนหนึ่งของ “คลังวัฒนธรรม” (repertoire) ขนาดใหญ่ของชีวิตในสังคมไทย เรื่องราวของหนังสือเล่มนี้ล้วนแต่พบเจอได้ง่ายในชีวิตประจำวัน เพียงแต่เรามักจะมองข้ามไปเมื่อต้องเอ่ยถึง “พุทธศาสนา” สำหรับผมแล้ว หนังสือเล่มนี้ไม่ได้พยายามจะเล่าเรื่องของสมเด็จโตหรือแม่นากพระโขนง แต่พยายามจะอธิบายพุทธศาสนาไทยโดยรวม ๆ โดยอาศัยสมเด็จโตและแม่นากพระโขนงเป็นกุญแจนำทาง ซึ่งถือเป็นวิธีการศึกษาที่โดดเด่นของหนังสือเล่มนี้

รูปที่ 1. พระสงฆ์รูปหนึ่งนั่งอยู่ข้างหลังเคาน์เตอร์ที่มีรูปเคารพสมเด็จโต (หลายขนาดและหลายวัสดุ) ไว้สำหรับให้ “เช่า”

วิธีการศึกษาของหนังสือเล่มนี้ไม่ได้เริ่มต้นจากการอธิบายพุทธศาสนาไทยโดยภาพรวม ไม่ได้เริ่มต้นจากการพูดถึงพระไตรปิฎก มหาเถรสมาคม หรือ พ.ร.บ.คณะสงฆ์ หรือพยายามอ้างอิงคำอธิบายเกี่ยวกับอำนาจ การกดขี่ อาณานิคม หรือความเป็นสมัยใหม่ แต่หนังสือเล่มนี้ค่อย ๆ เริ่มต้นไล่เรียงการศึกษาจากบทสวดทีละบท ภาพจิตรกรรมฝาผนังทีละภาพ เทศกาลหรือพิธีกรรมทีละพิธี วัตถุมงคลทีละชิ้น ๆ วัดทีละแห่ง ๆ โดยมีสมเด็จโตและแม่นากพระโขนงเป็นจุดเริ่มต้นของการศึกษา วิธีการศึกษาของหนังสือเล่มนี้เหมือนกับการตามหาจิ๊กซอว์ของพุทธศาสนาไทยจากแหล่งที่มาที่หลากหลาย ก่อนที่จะนำทั้งหมดมาต่อเป็นจิ๊กซอว์ที่เรียกว่าภาพรวมของพุทธศาสนาไทย

ตัวของกุญแจนำทางของหนังสือเล่มนี้ใช้ก็มีความน่าสนใจอย่างยิ่ง แม่นากพระโขนงเป็นผีที่ศักดิ์สิทธิ์ มีอานุภาพมาก ในการให้หวย ให้ความรัก และให้ใบดำแก่ผู้บูชาเมื่อต้องเกณฑ์ทหาร แม่นากมีแม้กระทั่งพิธีกรรมบวงสรวงที่เป็นงานเทศกาลประจำปีของตัวเอง และในสื่อร่วมสมัยมากมาย ทั้งภาพยนต์และละครโทรทัศน์ แม่นากเป็นทั้งสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่มีอำนาจดลบันดาลความเป็นไป และสิ่งมอบความบันเทิงให้กับผู้ชมทางบ้าน หากเราตามคนเขียนทะลุผ่านตัวหนังสือเข้าไปในวัดมหาบุศย์ จะพบว่าสิ่งศักดิ์สิทธิ์จำนวนหนึ่งอ้างอิงตัวเองเข้ากับแม่นาก และสิ่งศักดิ์สิทธิ์เหล่านี้ ล้วนแต่เป็นภาพสะท้อนลักษณะบางอย่างของพุทธศาสนาไทย ที่หนังสือเล่มนี้ต้องการจะอธิบาย

รูปที่ 2. รูปปั้นแม่นากพระโขนงกับลูกน้อยที่วัดมหาบุศย์ (กรุงเทพฯ) ผู้มาเยือนจะมอบเสื้อผ้า เครื่องสำอาง เงินสด เครื่องประดับ และทองเป็นต้นแด่แม่นาก ศาลแม่นากเป็นที่นิยมมากราบไหว้เป็นอย่างยิ่ง โดยเฉพาะทหารและผู้หญิง

สมเด็จโต หรือสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) เป็นอีกกุญแจสำคัญในเรื่อง และน่าจะสำคัญกว่าแม่นากพระโขนงเสียอีก ตรงที่แมคดาเนียลลงทุนถึงขั้นอุทิศบทหนึ่งให้กับการพูดถึงการประกอบสร้างประวัติชีวิตของสมเด็จโต ซึ่งไม่ได้ศักดิ์สิทธิ์แค่เฉพาะในฐานะผู้ปราบผีแม่นาก แต่สมเด็จโตศักดิ์สิทธิ์เพราะท่านเป็นพระของทุกคน และควบรวมเอาทุกองค์ประกอบที่เป็นไปได้ของสังคมไทยมาเชื่อมโยงไว้กับตัวท่าน สมเด็จโตมีชาติกำเนิด การมรณภาพ และการทำศพที่ลี้ลับเป็นปริศนา ทั้งหมดล้วนเพื่อให้ทุกคนสามารถจินตนาการและเชื่อมโยงเรื่องราวเหล่านี้ได้อย่างเป็นอิสระ วัดของท่านอย่างวัดระฆังและวัดอินทรวิหารต่างก็อยู่ในชุมชนของผู้อพยพ ตำนานเกี่ยวกับท่านว่าด้วยวิชามนตรา คาถา และความศักดิ์สิทธิ์เชื่อมโยงกับเขมรและลาว ท่านจาริกไปทั่วภาคกลางของไทย และฝากเรื่องราวตำนานปรัมปราไว้ในวัดต่าง ๆ มากมาย เรื่องเล่าของท่านเกี่ยวกับชาวบ้าน มีมากมายพอ ๆ กับความเชื่อมโยงระหว่างท่านกับราชสำนัก ซึ่งก็เป็นที่กล่าวขานเช่นเดียวกัน

รูปที่ 3. รูปปั้นแม่สมเด็จโต (แต่งกายแบบแม่ชี) ที่วัดอินทรวิหาร (กรุงเทพฯ) ด้านหลังรูปปั้นเป็นภาพจิตรกรรมฝาผนัง ซึ่งอาจสื่อถึงรัชกาลที่ 1 ตอนพบกับแม่ของสมเด็จโตในช่วงปลายศตวรรษที่ 18 ในจังหวัดกำแพงเพชร

คำสอนของสมเด็จโตที่ปรากฏในเรื่องเล่า ที่หนังสือเล่มนี้เอามาเล่าต่อสะท้อนถึงลักษณะของพุทธศาสนาไทยที่หนังสือเล่มนี้ต้องการจะนำเสนอได้ดี สมเด็จโตแทบไม่มีคำสอนเกี่ยวกับการปล่อยวาง การพ้นทุกข์ หรือความไม่เที่ยงแท้แน่นอนของสรรพสิ่ง ไม่มีคำสอนเกี่ยวกับความเมตตากรุณาและการอยู่ร่วมกัน แต่เรื่องเล่าเกี่ยวกับท่านมักจะสอดแทรกคุณค่าท้องถิ่นอย่างความงาม ความสำรวม ความปลอดภัย ความอุดมสมบูรณ์ และการปกปักรักษา รวมถึงความเป็นชาตินิยม เหล่านี้ล้วนสะท้อนถึงลักษณะของพุทธศาสนาแบบไทยในแบบฉบับของหนังสือเล่มนี้ทั้งสิ้น

 
ลักษณะบางอย่างของพุทธศาสนาไทยที่หนังสือเล่มนี้นำเสนอ

 
หนังสือเล่มนี้วิพากษ์ความคิดที่ถูกส่งผ่านในงานศึกษาพุทธศาสนาไทยหลายชิ้น ว่าพุทธศาสนาไทยสมัยใหม่นั้นเริ่มต้นจากการก่อตั้ง “ธรรมยุติกนิกาย” ของรัชกาลที่ 4 การรวบอำนาจเข้าสู่ศูนย์กลาง และการพยายามสร้างพุทธศาสนาไทยจากรัฐส่วนกลาง แต่แมคดาเนียลชี้ให้เห็น ว่าพลังอำนาจอันศักดิ์สิทธิ์ของสมเด็จโตในฐานะพระสงฆ์ที่ได้รับการเคารพนับถือมากที่สุดในภาคกลาง รวมถึงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เกี่ยวข้องกับตัวท่านอย่างพระสมเด็จและคาถาชินบัญชร ล้วนไม่ได้สร้างจากรัฐ แต่สร้างจากความร่วมมือโดยไม่ได้ตั้งใจของหลากหลายภาคส่วน ตั้งแต่ประชาชนตัวเล็ก ๆ ตาดำ ๆ อย่างชาวบ้านในร้านตลาด แม่ค้าขายผัก วินมอเตอร์ไซค์ พนักงานออฟฟิศ นักเลงพระ นิตยสารพระเครื่อง ไปจนถึงนักวิชาการในมหาวิทยาลัย พระสงฆ์จากหลากหลายสำนัก ผู้พิพากษา นักธุรกิจพันล้าน ชุมชนชาวไทยในต่างประเทศ และบางส่วนของราชสำนัก เรื่องราวทั้งหมดของสมเด็จโตจึงเต็มไปด้วยความหลากหลาย และความขัดแย้งกันเองเต็มไปหมด ผู้ศรัทธาของสมเด็จโตก็ไม่ได้จำเป็นต้องมืดบอด พวกเขาสามารถตั้งคำถาม โต้แย้ง ตลอดจนสร้างเรื่องเล่าใหม่เกี่ยวกับสมเด็จโตได้ทุกเมื่อ เรื่องเล่าของสมเด็จโตจึงไม่เคยหยุดนิ่ง

รูปที่ 4. สติกเกอร์สมเด็จโตบนรถจักรยานยนต์ สติกเกอร์นี้เป็นทั้งเครื่องตกแต่ง และเจ้าของก็หวังให้เป็นเครื่องปกป้องคุ้มครองด้วย

ผมเองเคยเป็นผู้ศรัทธาของสมเด็จโตมาก่อน เมื่อตอนผมเป็นเด็ก ผมเคยสวดมนต์ก่อนนอนทุกเย็นและใส่บาตรพระทุกเช้า ผมอ่านหนังสือได้เพราะการจำถ้อยคำในหนังสือสวดมนต์ที่ถูกอ่านซ้ำไปซ้ำมา และในคอลเลกชั่นรูปวาดสมัยเมื่อผมยังเป็นเด็กก็เต็มไปด้วยรูปของพระพุทธรูป พระสงฆ์ และพระเจดีย์ แม้ว่าผู้คนอาจจดจำผมในบทบาทของชาวพุทธหัวก้าวหน้าที่เรียบเรียง “เล่าไว้เมื่อวัยสนธยาฉบับคนหนุ่มสาว” ซึ่งเป็นหนังสือชีวประวัติของพุทธทาสภิกขุ พระสงฆ์รูปหนึ่งซึ่งถูกจัดประเภทไว้ในหมวดหมู่ของพุทธศาสนาสมัยใหม่ ซึ่งผมจะมากล่าวถึงความเชื่อมโยงระหว่างท่านพุทธทาสกับคลังวัฒนธรรมอีกครั้งในช่วงหลังของบทความนี้ หลายคนจดจำผมในฐานะผู้วิพากษ์วิจารณ์พุทธศาสนา จากการอ่านบทความของผมในวารสารมานุษยวิทยาศาสนา ที่มีเจษฎา บัวบาล เป็นบรรณาธิการ ซึ่งวิพากษ์ท่าทีของพุทธต่อชนชั้น และสืบค้นประเด็นการแยกศาสนาจากรัฐ แต่แท้จริงแล้วผมได้รับอิทธิพลจากสมเด็จโตหลายอย่างเหมือนกัน ผมเคยรอดจากอุบัติเหตุระดับคร่าชีวิต 2 ครั้ง เพราะสวดคาถาชินบัญชร ทั้งอุบัติเหตุรถชนที่ทางแยกที่เป็นหัวโค้ง และอุบัติเหตุขับรถฝ่าน้ำท่วมบนสะพานข้ามแม่น้ำแห่งหนึ่ง ชินบัญชรมักจะเป็นบทสวดที่ผมใช้สวดเวลาเดินทาง สวดเพื่อให้เจอที่จอดรถเมื่อเดินทางด้วยรถส่วนตัว และสวดให้มีรถเมล์หรือรถแท็กซี่มาไว ๆ เมื่อเดินทางด้วยรถสาธารณะ

แม้ว่าผมจะมีประสบการณ์กับชินบัญชรมากมายแต่ผมกลับไม่เคยพยายามทำความเข้าใจเนื้อหาของมัน ชินบัญชรในฉบับที่แมคดาเนียลแปล เรียกว่า “บทร้อยกรองว่าด้วยเกราะของพระชินะ” เนื้อหาไม่ได้มีการพูดถึงหลักคำสอนใด ๆ ของพุทธศาสนา ทั้งหนทางไปสู่การพ้นทุกข์ หรือจริยศาสตร์ของการอยู่ร่วมกัน อย่างพรหมวิหาร 4 แต่เนื้อหาคือบทสวดเพื่อการปกป้องคุ้มครอง เนื้อหาทั้ง 15 คาถาเป็นการ “สร้าง” เกราะกำบังเพื่อปกป้องคุ้มครองจากพระพุทธเจ้าในอดีต พระเถระ พระปริต 7 ตำนาน และสิ่งศักดิ์สิทธิ์ต่าง ๆ ในพุทธศาสนา

รูปที่ 5. ผ้ายันต์ท้าวเวสสุวรรณ หนึ่งในสิ่งมงคลที่ควรมีติดรถไว้ให้อุ่นใจ จากเพจ CAR HERO
ดูที่ https://www.carhero.co.th/en/blogs/safe-driving-amulets/

ผมคิดว่าลักษณะของการปกปักรักษาให้อยู่รอดปลอดภัย รวมถึงการให้ความสำคัญกับความงาม ความสำรวม และความอุดมสมบูรณ์ เป็นลักษณะของพุทธศาสนาไทยที่หนังสือเล่มนี้ต้องการจะฉายให้เห็น ซึ่งเป็นลักษณะที่มักถูกมองข้ามในการศึกษาพุทธศาสนาไทย สำหรับแมคดาเนียลแล้ว พุทธศาสนาที่ปรากฏในสังคมไทยจริง ๆ ไม่ใช่หนทางไปสู่ความหลุดพ้นหรือจริยศาสตร์ของการอยู่ร่วมกัน หรือกฎเกณฑ์ว่าควรทำอะไรไม่ควรทำอะไร แต่เป็นเครื่องมือในการปกป้องคุ้มครองจากภยันตรายและความเสี่ยงที่อยู่รอบตัว และเสริมสร้างสวัสดิภาพในการใช้ชีวิต ที่ในสังคมไทยนั้น มีความเสี่ยงมากมายราวกับแขวนอยู่บนเส้นด้าย

ลักษณะเหล่านี้ไม่เพียงแต่เป็นลักษณะของพุทธศาสนาไทยเท่านั้น แต่ยังเป็นลักษณะของพุทธศาสนาเถรวาทโดยรวม ๆ ที่ปรากฏในศรีลังกา พม่า ลาว และกัมพูชาอีกด้วย เมื่อพูดถึงเถรวาท หลาย ๆ คนอาจนึกถึงคัมภีร์พระไตรปิฎกภาษาบาลี วัตรปฏิบัติที่เคร่งครัด การให้ความสำคัญกับสมาธิภาวนา และท่าทีอนุรักษ์นิยมที่ต่อต้านการเปลี่ยนแปลง แต่ลักษณะที่ให้ความสำคัญกับการปกป้องคุ้มครอง ความอุดมสมบูรณ์ และการอำนวยสวัสดิภาพในการใช้ชีวิต ก็เป็นลักษณะที่สำคัญไม่แพ้กัน

แมคดาเนียลยังชี้ให้เห็นลักษณะสำคัญอีกประการหนึ่งของพุทธศาสนาเถรวาทคือการให้ความสำคัญกับวัตถุ รูปเคารพ และศิลปะ หนังสือเล่มนี้วิพากษ์วิจารณ์ท่าทีของปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมอย่างสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ประยุทธ์ ปยุตฺโต) สุลักษณ์ ศิวรักษ์ พระไพศาล วิสาโล ประชา หุตานุวัตร สุวรรณา สถาอานันท์ และสายชล สัตยานุรักษ์ รวมถึงนักวิชาการชาวตะวันตกอย่าง Peter Jackson และ Stanley Tambiah ที่มองปรากฏการณ์พุทธศาสนาไทยจากคู่ตรงข้าม “โลกุตระ-โลกิยะ” ซึ่งสอดประสานกับคู่ตรงข้าม “Nature-Culture” ของตะวันตก แมคดาเนียลวิพากษ์ว่ามุมมองแบบดังกล่าวเป็นการทำให้ความเข้าใจต่อพุทธศาสนาไทยในฐานะส่วนหนึ่งของคลังวัฒนธรรมของสังคมไทยบิดเบี้ยวไปจากความเป็นจริง และลดทอนสถานะของวัตถุให้ตกต่ำลง

รูปที่ 6. ‘มาทำความเข้าใจ คำว่า…โลกียธรรม – โลกุตตรธรรม - ฌานสมาบัติ เพราะคนทั่วไปยังเข้าใจสับสนอยู่’ จากเพจ ธรรมะเพื่อทางพ้นทุกข์ โดย ท.ส. ปัญญาวุฑโฒ
คลิกดูเพจ >> ที่นี่ <<

ตัวอย่างแรกคือเรื่องของจิตรกรรมฝาผนัง แมคดาเนียลวิพากษ์งานวิชาการที่พยายามจัดระบบจิตรกรรมฝาผนังจากเรื่องเล่า และการมองจิตกรรมฝาผนังว่าเป็นสัญลักษณ์ หรือเป็นคำสอน ที่ใช้สอนธรรมผู้มาชม เขาเสนอให้สนใจประวัติการสร้างจิตรกรรม ตลอดจนจิตรกรผู้วาด แมคดาเนียลเอ่ยถึงจิตรกรรมฝาผนังจำนวนมาก ที่มีเนื้อเรื่องไม่ปะติดปะต่อกัน แต่รวมเอาเรื่องเล่าที่หลากหลายของคลังวัฒนธรรมในสังคมไทยเอาไว้ โดยไม่สนใจว่าจะเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับพุทธศาสนาหรือไม่ เขาเสนอมุมมองว่าควรจะมองจิตรกรรมฝาผนังในฐานะพื้นที่แห่งการสร้างสรรค์ ไม่ใช่มองแค่ในเชิงสัญลักษณ์ทางศาสนา

ตัวอย่างที่ดุดันมากกว่า และนำไปสู่การวิจารณ์หนังสือเล่มนี้ในเชิงตอบโต้อย่างถึงพริกถึงขิงของสุลักษณ์ ศิวรักษ์ หนึ่งในสมาชิกของกลุ่มปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมที่แมคดาเนียลวิพากษ์ คือมุมมองที่หนังสือเล่มนี้มีต่อพระเครื่อง วัตถุมงคล เครื่องรางของขลัง และพุทธพาณิชย์ ซึ่งเป็นสิ่งที่ปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมเหล่านั้น มักจะมองว่าการเติบโตของเรื่องดังกล่าวเป็นผลกระทบของระบบทุนนิยมและโลกาภิวัตน์ และเป็นสิ่งที่นำพุทธศาสนาไปสู่วิกฤติและความเสื่อมทราม

รูปที่ 7. บทวิจารณ์ของ ส.ศิวรักษ์ ต่อหนังสือ ผีอาลัยรักกับพระนักเวทย์ฯ
ดูได้ที่ https://bit.ly/3xS0did

แมคดาเนียลกลับมองว่าเราควรมองเครื่องรางของขลังในฐานะของประวัติศาสตร์ศิลปะ และเป็นประวัติศาสตร์ร่วมของพุทธศาสนาไทยด้วย สิ่งเหล่านี้มีอยู่ในพุทธศาสนาไทยตั้งแต่โบราณและวิวัฒนาการมาจนถึงปัจจุบัน นอกจากนี้เครื่องรางของขลังยังเป็นสิ่งที่ให้คุณมากกว่าให้โทษ แมคดาเนียลสืบค้นลงไปถึงวัตถุดิบที่ใช้คำเครื่องรางของขลังจำนวนมาก เช่นเปลือกหอยนางรม เม็ดขนุนบด หัวว่านบางชนิด เศษจีวรพระ เศษคำภีร์ใบลาน และกรรมวิธีในการผลิตก็ต้องผ่านพิธีกรรมและบทสวดมากมาย สิ่งเหล่านี้ล้วนเป็นการสร้างองค์ความรู้ทางสังคมทั้งสิ้น และหากมองในเชิงเศรษฐกิจ เครื่องรางของขลังยังช่วยกระจายรายได้ผ่านพิธีพุทธาภิเษก ที่ก่อให้เกิดการเดินทางไปยังท้องถิ่นต่าง ๆ และกระจายรายได้ผ่านร้านค้าในงานวัด การติดตั้งเวทีและให้เช่าเครื่องเสียง รถโดยสารประจำทาง คนขายดอกไม้ธูปเทียน คณะนางรำ ลิเก และมหรสพ ไปจนถึงร้านค้าในย่านท้องถิ่น เครื่องรางของขลังยังเป็นตลาดแข่งขันเสรี ที่ไม่ว่าใครก็สามารถเข้าสู่ตลาดได้ไม่ว่าในฐานะผู้ขายหรือผู้ซื้อ ไม่สามารถผูกขาดได้ เหมือนกับธุรกิจน้ำมัน อินเตอร์เน็ต หรือร้านสะดวกซื้อ ผู้ผลิตเครื่องรางของขลังมีมากมายทั้งพระสงฆ์และฆราวาส ผู้ค้าเครื่องรางของขลังยิ่งมีจำนวนมากอย่างไม่ต้องพูดถึง นอกจากนี้เครื่องรางของขลังยังก่อให้เกิดประโยชน์ในการสร้างพื้นที่และบทสนทนาทางสังคม ก่อให้เกิดการรวมตัวอย่างชมรมพระเครื่อง และนิตยสารพระเครื่องต่าง ๆ และยังสร้าง “วงวิชาการ” ของตนขึ้นมาอีกวงหนึ่งด้วย

มีผู้คนจำนวนมากที่พยายามจะทำการศึกษาเรื่องพระเครื่อง วัตถุมงคล และเครื่องรางของขลังต่าง ๆ ก่อนที่จะนำเรื่องราวเหล่านั้น มาบอกเล่าในชมรมพระเครื่องหรือตีพิมพ์ในนิตยสารพระเครื่อง หากกล่าวเฉพาะในกรณีของสมเด็จโต เราสามารถพูดได้ว่ามี “นักวิชาการอิสระ” ด้านสมเด็จโตมากมาย ซึ่งก็คือผู้ศรัทธาที่พยายามสืบค้น และนำเรื่องราวของสมเด็จโตมาบอกเล่า ทั้งในชมรมพระเครื่อง นิตยสารพระเครื่อง และหนังสือเล่มขนาดเล็กที่พิมพ์แจกตามวัดหรือแผงขายพระเครื่องต่าง ๆ ผมเองก็มีอยู่เล่มหนึ่งเช่นเดียวกัน ชื่อว่า “อารมณ์ขันและความศักดิ์สิทธิ์ ของสมเด็จโต พรหมฺรังสี” และหากประกอบร่างกับผู้ที่สนใจเรื่องอื่น ๆ ในประเด็นเกี่ยวกับเครื่องรางของขลังและวัตถุมงคล เราจะพบ “นักวิชาการอิสระด้านพระขุนแผน” “นักวิชาการอิสระด้านหลวงปู่ทวด” “นักวิชาการอิสระด้านพระพุทธสิหิงค์” และอื่น ๆ อีกมากมาย เกิดเป็นวงวิชาการศาสนศึกษาแบบไม่เป็นทางการขึ้นในสังคมไทย วงวิชาการนี้แทบจะเป็นอิสระจากวงวิชาการศาสนศึกษาในมหาวิทยาลัย อย่างหลักสูตรพุทธศาสนศึกษาของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยและมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ หรือวิทยาลัยศาสนศึกษา มหาวิทยาลัยมหิดล ที่ได้อิทธิพลทั้งในเชิงประเด็นศึกษาและเชิงวิธีการศึกษาจากตะวันตก กล่าวได้ว่าสังคมไทยมีวงวิชาการศาสนศึกษาอยู่ 2 วง ที่แทบจะไม่มีอะไรร่วมกัน และไม่แน่ใจว่าเคยมีบทสนทนาซึ่งกันและกันหรือไม่

รูปที่ 8. หนังสือต่าง ๆ เกี่ยวกับสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พฺรหฺมรํสี)

ข้อวิพากษ์วิจารณ์ที่แหลมคมที่สุดของแมคดาเนียล และน่าจะเป็นการสะท้อนถึงลักษณะเฉพาะอีกประการหนึ่งของพุทธศาสนาไทยคือสถานะของพระพุทธเจ้าในสิ่งที่เรียกว่า “วัดครบวงจร” เมื่อพระพุทธเจ้าในฐานะพระประธานถูกปิดอยู่ในโบสถ์ มักถูกล็อกกุญแจไม่ให้เข้าไปสักการะ หรือไม่ก็ไม่มีใครเข้าไป ต่างจากศูนย์กลางของความสนใจของวัดซึ่งอยู่ที่สิ่งศักดิ์สิทธิ์ต่าง ๆ ภายในวัดแห่งหนึ่งมักมีสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้เลือกกราบไหว้บูชาหลากหลาย ทั้งในเชิงแหล่งที่มาและวิธีการ บางที่มีทั้งพระพุทธรูปให้ปิดทอง พระประจำวันเกิดให้หยอดเหรียญหรือลอยเทียนสักการะ รูปเคารพของพระสงฆ์อย่างสมเด็จโตหรือหลวงปู่ทวด เจ้าแม่กวนอิม พระราหู หรือเทพฮินดู พื้นที่ให้ปล่อยปลาหรือปล่อยนก ที่เสี่ยงเซียมซีหรือโต๊ะปรึกษาหมอดู และแผงให้เช่าวัตถุมลคล วัดครบวงจรจะต้องมีบริการให้หลากหลายที่สุดเท่าที่เป็นไปได้ เพื่อดึงผู้ศรัทธาที่หลากหลายเข้ามาสู่วัด ภายในวัดดังกล่าว เราสามารถบูชารูปเคารพ ตรวจดวงชะตา บริจาคเงิน นั่งสมาธิ อ่านหนังสือในห้องสมุด เล่นฟุตบอล เดินตลาดนัด หรือแม้กระทั่งมีพื้นที่ให้จีบหรือหยอกเย้ากันของหนุ่มสาว

ปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมจำนวนมาก มักวิพากษ์วิจารณ์ว่าไสยศาสตร์ หรือพุทธพาณิชย์ เรื่องเล่าเกี่ยวกับผีหรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์พื้นถิ่น รวมถึงลัทธิความเชื่อที่เกิดขึ้นใหม่ อยู่ได้ด้วยการยึดโยงตัวเองเข้ากับพระพุทธเจ้า หรือคำสอนของพุทธศาสนา แต่แมคดาเนียลโต้แย้งว่า ภายใต้ปริมณฑลที่เรียกว่า “วัดครบวงจร” แล้ว พระพุทธเจ้าต่างหากที่ยังมีความหมายอยู่ได้จากการเชื่อมโยงตัวเองเข้ากับบริการต่าง ๆ ที่วัดให้กับผู้ศรัทธาที่มาเยี่ยมเยียน ซึ่งต่างก็มีความหลากหลาย ลื่นไหล และเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา

 
คิดต่อจากหนังสือเล่มนี้ : ปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมกับ “คลังวัฒนธรรม” ของพุทธศาสนาไทย

หากเรามองอย่างผิวเผิน ท่าทีของปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมอาจเป็นการทำตัวไม่รู้ไม่เห็นสิ่งที่ปรากฏอยู่อย่างประจักษ์ชัดของคลังวัฒนธรรมพุทธศาสนาไทย แต่หากเรามองลึกลงไป และคิดต่อจากสิ่งที่แมคดาเนียลวิจารณ์ไว้ ท่าทีดังกล่าวย่อมไม่ใช่การไม่รู้ไม่เห็นสิ่งที่ปรากฏ แต่คือความกลัวและตื่นตระหนก อันเนื่องมาจากที่ปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมจำนวนหนี่งค่อนข้างที่จะขาดความเข้าใจปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นในคลังวัฒนธรรม ที่เต็มไปด้วยความหลากหลาย ลื่นไหล และเปลี่ยนแปลง

และหากเราคิดต่อไปอีก ก็จะพบว่าแท้ที่จริงแล้วปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมไม่ได้เป็นเนื้อเดียวกัน แต่พวกเขามีความหลากหลาย ลื่นไหล และเปลี่ยนแปลงภายในกลุ่ม และท้ายที่สุด พวกเขาก็เป็นส่วนหนึ่งของคลังวัฒนธรรมไทยอันหลากหลายนี้นี่เอง ในบทวิจารณ์ที่สุลักษณ์ ศิวรักษ์เขียนตอบโต้หนังสือเล่มนี้ สุลักษณ์อ้างว่าแมคดาเนียลเข้าใจเขาผิดไป แท้จริงแล้วเขาเป็นคนที่พกพาพระสมเด็จของสมเด็จโตไว้เกือบตลอดเวลา และเคยรอดชีวิตจากอุบัติเหตุรถยนต์ราวปาฏิหาริย์เนื่องจากพระเครื่องดังกล่าว อย่างไรก็ตาม สุลักษณ์อ้างถึงเขมาเขมสรณทีปิกคาถา ว่าวัตถุอย่างเครื่องรางของขลัง อิทธิปาฏิหาริย์ย่อมเป็นที่พึ่งได้ชั่วคราว ต่างจากธรรมะของพระพุทธเจ้าอย่างอริยสัจจ์ 4 ซึ่งการอ้างดังกล่าวสะท้อนถึงวิธีคิดแบบปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมของเขาได้เป็นอย่างดี

ผมขอย้อนกลับไปที่ตัวอย่างที่ผมอาจจะถนัดที่จะอธิบายถึงมันมากที่สุด บรรพบุรุษทางความคิดของปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยม และผู้วิจารณ์พุทธพาณิชย์ในไทยจำนวนมาก คือท่านพุทธทาสภิกขุ หรือพระธรรมโกศาจารย์ (เงื่อม  อินทฺปัญฺโญ) แห่งสวนโมกขพลาราม ซึ่งผมเคยมีโอกาสเรียบเรียงประวัติชีวิตของท่านอยู่ฉบับหนึ่ง ท่านพุทธทาสเป็นนักวิจารณ์พุทธพาณิชย์ตัวยง เคยเขียนบทความ พูดปาฐกถา และแต่งบทกวีในเชิงเสียดสีวัตถุมงคลและเครื่องรางของขลังเป็นจำนวนมาก และมักพูดว่าเป้าหมายอย่างหนึ่งของพุทธศาสนาคือพาสังคมออกจากหล่มของวัตถุนิยม แนวคิดของสุลักษณ์ ศิวรักษ์ พระไพศาล วิสาโล และปัญญาชนคนอื่น ๆ มักมีเค้าลางมาจากความคิดของท่านพุทธทาส

แต่ทว่า ชีวิตของท่านพุทธทาสเป็นส่วนหนึ่งของคลังวัฒนธรรมอันอุดมสมบูรณ์ของพุทธศาสนาไทยอย่างไม่ต้องสงสัย ท่านพุทธทาสเริ่มต้นสร้างสวนโมกขพลาราม ซึ่งเป็นสำนักของท่าน เมื่อปี 2475 ในวัย 26 ปี ซึ่งก่อนหน้านั้นท่านผ่านการใช้ชีวิตในกรุงเทพ และมีความสนใจอย่างแรงกล้าในกิจกรรมอย่างการถ่ายภาพ และวัตถุอย่างเครื่องเล่นแผ่นเสียง เครื่องพิมพ์ดีด และเครื่องเล่นวิทยุ และสิ่งที่มีอิทธิพลต่อท่านพุทธทาสอีกอย่างหนึ่งคือสังคมของสื่อสิ่งพิมพ์ โดยท่านพุทธทาสเป็นนักอ่านตัวยงที่ติดตามหนังสือพิมพ์ทั้งภาษาไทยและภาษาต่างประเทศ วัตถุและกิจกรรมเหล่านี้หล่อหลอมวิธีคิดของท่านพุทธทาสไม่มากก็น้อย และเมื่อกลับไปอยู่ในชนบท การทดลองเกี่ยวกับสัตว์ และการค้นคว้าทางธรรมชาติวิทยา ก็เป็นสิ่งที่ท่านพุทธทาสมักทำอยู่บ่อย ๆ

รูปที่ 9. ท่านพุทธทาสภิกขุ ที่สวนโมกขพลารามสิริ จ.สุราษฎร์ธานี

แม้ว่าจะขึ้นชื่อว่าเป็นพระสงฆ์หัวก้าวหน้า เป็นปัญญาชน และผู้ริเริ่มแปลคัมภีร์อย่างพระไตรปิฎกเป็นภาษาไทย แต่ความโดดเด่นของท่านพุทธทาสคือกิจกรรมร่วมกับชุมชน การลงแขกเพื่อสร้างสโมสรธรรมทานที่วัดชยาราม และการย้ายสวนโมกขพลารามจากตำบลพุมเรียงมาอยู่ที่ตั้งปัจจุบัน ล้วนอาศัยแรงงานและความอุตสาหะของคนในชุมชนเป็นอย่างมาก ท่านพุทธทาสร่วมกับชุมชนในการซ่อมแซมถนนและขุดลอกคลอง รวมถึงมีการทำประเพณีชักพระหรือแห่กฐินทางเรือ คงมีน้อยคนที่รู้ว่าท่านพุทธทาสเคยเสกน้ำมนต์ และรับตั้งชื่อลูกให้กับชาวบ้าน ท่านพุทธทาสยังเป็นหัวเรี่ยวหัวแรงในการฟื้นฟูงานสมโภชน์ประจำปีของวัดพระบรมธาตุไชยา และเคยพยายามริเริ่มการประกวดสวดมนต์ในงานดังกล่าว นอกนั้น ท่านยังยังริเริ่มงานประเพณีอีกจำนวนหนึ่ง เช่นงานเวียนเทียนในวันอาสาฬหบูชา งานทำบุญวันเยี่ยมสวนโมกข์ และงานล้ออายุ ประเพณีพิธีกรรมเหล่านี้ล้วนซึมซับเข้าไปในวิถีชีวิต และกลายเป็นส่วนหนึ่งของคลังวัฒนธรรมในชุมชน ซึ่งแตกต่างจากอีกด้านหนึ่งจากที่ท่านพุทธทาสได้เขียนวิจารณ์ด้วยมุมมองแบบปัญญาชนพุทธเสรีนิยมในงานเขียนของท่าน

ประจักษ์พยานว่าท่านพุทธทาสก็เป็นส่วนหนึ่งของคลังวัฒนธรรม คือการที่มรดกของท่านถูกนำไปใช้อย่างหลากหลาย ในขณะที่ประเพณีที่ท่านริเริ่มกลายเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตของชุมชน ม็อตโต้อย่าง “คนดีสำคัญกว่าทุกสิ่ง” ซึ่งถูกตัดตอนไปจากโควทคำพูดของท่าน ถูกนำไปใช้โดยขบวนการของชนชั้นนำที่ต่อต้านประชาธิปไตยแบบเลือกตั้ง ในวิกฤติทางการเมืองเมื่อปี 2549 และ 2557 จนนำไปสู่ความอ่อนแอของประชาธิปไตยในประเทศไทย ท่าทีของท่านในการต่อต้านพุทธพาณิชย์และวัตถุนิยม รวมถึงการขับเน้นคู่ตรงข้ามระหว่าง “โลกียะ-ศีลธรรม” กับ “โลกุตระ-ปรมัตถธรรม”  ถูกนำไปใช้ในการวิพากษ์วิจารณ์คลังวัฒนธรรมโดยปัญญาชนพุทธเสรีนิยมจำนวนมาก และในขณะเดียวกัน ก็มีการสร้างและเผยแพร่วัตถุที่เกี่ยวเนื่องกับท่านพุทธทาสมากมาย ไม่ว่าจะเป็นเสื้อยืดและถุงผ้าที่สกรีนลายรูปภาพและโควทคำพูดต่าง ๆ ของท่าน ที่สามารถหาซื้อได้ที่หอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปญฺโญ ซึ่งตั้งอยู่ในสวนรถไฟ สวนสาธารณะขนาดใหญ่กลางกรุงเทพฯ หนังสือคู่มือมนุษย์ ซึ่งเป็นผลงานเขียนของท่าน ถูกนำไปพิมพ์แจกในรูปของพ็อคเก็ตบุ๊คขนาดเล็ก และพบได้แม้พระทั่งตามคิววินมอเตอร์ไซค์รับจ้าง บทสวดมนต์แปลแบบสวนโมกข์ซึ่งเป็นสำนวนแปลที่เป็นเฉพาะของท่านพุทธทาสและมีการเพิ่มพระสูตรบางบท ถูกพิมพ์ซ้ำหลายครั้ง และนำไปกระจายใช้ตามวัดต่าง ๆ ทั่วประเทศไทย เช่นเดียวกับสถาปัตยกรรมแบบสวนโมกข์อย่างลานหินโค้ง อุโบสถกลางแจ้ง และโรงมหรสพทางวิญญาณ ก็ถูกจำลองกระจายออกไปในพื้นที่ต่าง ๆ ที่ลูกศิษย์ลูกหาของท่านไปถึงเช่นเดียวกัน

รูปที่ 10. วัตถุที่เกี่ยวข้องกับท่านพุทธทาส

และที่ชัดเจนกว่านั้น เรื่องเล่าของท่านพุทธทาสปรากฏแม้แต่ในสำนักพุทธศาสนาที่เน้นเครื่องรางของขลัง มีการนำรูปของท่านพุทธทาส ไปแปะไว้ต่อจากรูปเคารพของสมเด็จโตและพระเกจิอาจารย์ต่าง ๆ และมีเรื่องเล่าในบางสายธรรมที่เน้นเรื่องราวอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ ว่าท่านเป็นอรหันต์สุขวิปัสสกที่ไม่มีอิทธิฤทธิ์ จึงทำให้ไม่สามารถสอนผู้คนในเรื่องดังกล่าวได้ ปรากฏการณ์เหล่านี้ลบภาพของพุทธทาสภิกขุที่เป็นบรรพบุรุษทางความคิดของปัญญาชนพุทธแนวเสรีนิยมไปเสียแทบจะหมดสิ้น ผมคิดว่าสิ่งเหล่านี้สะท้อนความหลากหลายและกว้างขวาง ตลอดจนศักยภาพในการเปลี่ยนแปลง ซึ่งล้วนแต่เป็นลักษณะของพุทธศาสนาไทยที่แมคดาเนียลนำเสนอในหนังสือเล่มนี้

 
จุดอ่อนของหนังสือเล่มนี้ : ข้อวิพากษ์เกี่ยวกับความขัดแย้งและประชาธิปไตย

อย่างไรก็ตาม การที่ผมกล่าวไปในช่วงต้นของบทความ ว่าหนังสือเล่มนี้เป็นงานศึกษาที่อธิบายภาพความเป็นไปของพุทธศาสนาไทยได้ใกล้เคียงกับสิ่งที่มันเป็นมากที่สุด แต่ไม่ใช่ว่าคำอธิบายของหนังสือเล่มนี้เป็นสิ่งที่ไร้ข้อวิพากษ์วิจารณ์ เนื่องจากหนังสือเล่มนี้เขียนขึ้นเพื่อโต้แย้งกับมุมมองว่าพุทธศาสนาไทยสมัยใหม่ถูกสร้างโดยรัฐหรือผู้มีอำนาจจากส่วนกลาง ทำให้ลักษณะของพุทธศาสนาไทยที่หนังสือเล่มนี้ต้องการจะนำเสนอ อย่างความศักดิ์สิทธิ์ของสมเด็จโต เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นจากความร่วมมือกันอย่างไม่ได้ตั้งใจของหลากหลายภาคส่วน และบทบาทของรัฐส่วนกลางหายไปจากสมการ และหากจะยังหลงเหลืออยู่ ก็เป็นเพียงหนึ่งในหลายเหตุปัจจัย ที่ร่วมสรรสร้างค์ความหลากหลายและเปลี่ยนแปลงของพุทธศาสนาในคลังวัฒนธรรมไทยเท่านั้น

ภาพดังกล่าวอาจสร้างความเข้าใจต่อบทบาทของรัฐที่เกี่ยวข้องกับพุทธศาสนาไทยผิดไป ในมุมมองของผมแล้ว แท้จริงแล้วรัฐยังมีอำนาจมาก ในการเข้าไปเกี่ยวข้องกับความเป็นไปในปริมณฑลของพุทธศาสนา และผมมีข้อวิพากษ์วิจารณ์ต่อลักษณะของพุทธศาสนาไทยที่แมคดาเนียลนำเสนอ

แมคดาเนียลอธิบายว่าผู้คนในสังคมไทยไม่ได้แยกชุดความเชื่อต่าง ๆ ออกจากกัน แต่มองมันเป็นสิ่งเดียวกันทั้งหมด ไม่ได้แยกเป็นพุทธ พรามห์มณ์ ผี จีน หรือฮินดู แต่ทั้งหมดเป็นส่วนหนึ่งของคลังวัฒนธรรมอันอุดมสมบูรณ์ คำอธิบายนี้จะใช้ได้ดีต่อเมื่อความเชื่อเหล่านี้สามารถสอดประสานกันได้ดี อย่างที่แมคดาเนียลยกตัวอย่างว่า “คนสามารถหวาดกลัวผีพร้อม ๆ กับเชื่อว่าผีไม่มีจริงพร้อม ๆ กันได้” เท่านั้น แต่ทว่าแท้จริงแล้วปริมณฑลของพุทธศาสนาไทยกลับเต็มไปด้วยความขัดแย้ง และรอยปริแตก ลองคิดตามเหตุการณ์สมมมติดังต่อไปนี้ดูครับ ว่าถ้าสมเด็จโตทะเลาะกับท้าวเวสสุวรรณ หรือพระราหูทะเลาะกับเจ้าแม่กวนอิม จนถึงขนาดต้องมีการรื้อทำลายรูปเคารพของฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งให้หายไปจากวัด คำอธิบายของแมคดาเนียลจะยังฟังขึ้นอยู่ไหม

ถ้าถามว่ารัฐเข้าไปมีบทบาทในปริมณฑลของพุทธศาสนาไทยอย่างไร ผมคิดว่าสำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ ในฐานะหน่วยงานของรัฐที่ได้รับงบประมาณจากภาษีประชาชนไปปีละหลัก 2 พันล้าน มีบทบาทอย่างมากกับการจัดการความขัดแย้งในปริมณฑลดังกล่าว เมื่อมีอะไรก็ตามที่ถูกสงสัยว่าไม่สอดคล้องกับคลังวัฒนธรรม ผู้คนมักเรียกร้องให้สำนักพุทธฯ ไปจัดการ มีการจับสึกพระที่ทำตัวไม่เข้าท่า และการที่ผู้ศรัทธาพยายามใช้สำนักพุทธเป็นเครื่องมือทางการเมืองของตัวเองในการทำลายล้างอีกฝ่ายหนึ่ง ทำให้อำนาจของรัฐในปริมณฑลของศาสนาพุทธไทยยังคงดำรงอยู่ได้ ชะตากรรมของหลวงตาที่อมแมลงเข้าไปในปากเพื่อเสกมนต์คาถา กลุ่มพระที่ตั้งวงกินหมูกระทะกันในยามค่ำ หลวงพ่อที่ขี่สกูตเตอร์ไฟฟ้าไปบิณฑบาต แม่ค้าที่ทำขนมอาลัวรูปพระเครื่องขาย และสำนักของพระที่ตัดหัวตัวเป็นเป็นพุทธบูชา เป็นเครื่องประจักษ์พยานของอำนาจของรัฐในปริมณฑลดังกล่าว

รูปที่ 11. ตำรวจคุมตัวก๊วนพระกินหมูกระทะ ซดเบียร์ในวัด หน้าองค์พระประธาน ส่งฟ้องศาลเชียงใหม่
ภาพจาก https://www.amarintv.com/news/detail/96056

อย่างไรก็ตาม การจัดการแบบสุ่มมั่วซั่ว และความไร้ประสิทธิภาพ ทำให้สำนักพุทธไม่สามารถดำรงตนเป็นผู้ชี้ขาดปัญหาความขัดแย้งในคลังวัฒนธรรม และการจับพระสึกของสำนักพุทธก็ไม่ได้รับการยอมรับจากสังคมในหลาย ๆ กรณี ทำให้เกิด “ผู้ตัดสินชี้ขาดเอกชน” ขึ้นจำนวนหนึ่ง ยกตัวอย่างเช่น “แพรี่-อดีตพระมหาไพรวัลย์ วรวณฺโณ” “หมอปลา มือปราบสัมภเวสี” และ “หนุ่ม กรรชัย” พิธีกรรายการโหนกระแส คนเหล่านี้ล้วนแต่ทำหน้าที่ในการยื้อแย่งอำนาจในการชี้ขาดความขัดแย้งในปริมณฑลของพุทธศาสนาไทยจากสำนักพุทธ คนพวกนี้บางครั้งก็ไม่ได้เห็นด้วยและต่อรองอำนาจกับสำนักพุทธ เช่นกรณีของพระมหาไพรวัลย์ ที่เห็นต่างจากสำนักพุทธในกรณีขนมอาลัวรูปพระเครื่อง แต่หลาย ๆ ครั้ง คนเหล่านี้ก็แอบอิงกับอำนาจของสำนักพุทธ เพื่อเพิ่มอำนาจให้กับตัวเอง เช่นกรณีของหนุ่ม กรรชัย ที่เชิญคนจากสำนักพุทธมาออกรายการ เพื่อดีเบตกับความเชื่อเกิดใหม่อย่าง “น้องไนซ์-นฤมิตเทวาเชื่อมจิต” ในลักษณะ 2 รุม 1 และอย่างไรก็ตาม หากพิจารณาในรายละเอียดลึกลงไป “ผู้ตัดสินชี้ขาดเอกชน” เหล่านี้ ก็ยึดถืออุดมการณ์ที่ไม่ได้แตกต่างจากสำนักพุทธมากนัก

หนทางเดียวในการทำให้ปริมณฑลทางวัฒนธรรมของศาสนพุทธไทยเป็นพื้นที่อิสระเสรี ปราศจากการมาตัดสินชี้ขาดของรัฐ คือการที่ทำให้บทสนทนาสาธารณะของสังคมมีความเข้มแข็ง พอที่จะสามารถถกเถียงเรื่องความขัดแย้งได้ด้วยตัวเอง โดยที่ไม่ต้องแอบอิงผู้มีอำนาจรัฐเป็นเครื่องมือทางการเมืองเพื่อกำจัดฝ่ายตรงข้ามทางความเชื่อ หรือต้องแอบอ้างอุดมการณ์แกนกลางของรัฐชุดใด ๆ แมคดาเนียลสะท้อนให้เห็นภาพของผู้ศรัทธาในคลังวัฒนธรรมของพุทธศาสนาไทยที่มีเหตุผลในระดับหนึ่ง ระดับที่ไม่ต้องเชื่อทุกอย่างเกี่ยวกับเรื่องสมเด็จโต แต่สามารถสืบค้นและต่อรองกับมันได้ และการปรากฏตัวของการรวมกลุ่มอย่างชมรมสวดมนต์ ชมรมพระเครื่อง และนิตยสารพระเครื่อง ก็เป็นเครื่องพิสูจน์ว่ามีบทสนทนาและการถกเถียงในเรื่องราวเหล่านี้ในระดับหนึ่ง แต่อย่างไรก็ตาม คนไทยยังมีภูมิคุ้มกันต่ำมากต่อคำวิพากษ์วิจารณ์ และมักจะหลีกเลี่ยงการกระทำดังกล่าว เพราะมองว่ามันขัดกับคุณค่าของการอยู่ร่วมกัน ถ้าทำให้สังคมไทยมีความเข้มแข็งในการสร้างบทสนทนาและมีภูมิคุ้มกันในการวิพากษ์วิจารณ์กันและกันมากขึ้น โดยที่ไม่นำไปสู่การก่นด่ากันอย่างรุนแรงหรือเจตนาที่จะทำลายล้างความเชื่อของฝ่ายตรงข้าม นอกจากจะเป็นประโยชน์กับคลังวัฒนธรรมแล้ว ยังเป็นประโยชน์กับการสร้างประชาธิปไตยในการเมืองไทยอีกด้วย

รูปที่ 12. บทวิจารณ์ของสุรพศ ทวีศักดิ์

ผมได้อ่านบทวิจารณ์ที่สุรพศ ทวีศักดิ์ วิพากษ์หนังสือเล่มนี้ โดยสุรพศกล่าวว่าหนังสือเล่มนี้นำเสนอภาพของพุทธศาสนาไทยที่มีการเปลี่ยนเป็นโลกวิสัยทางสังคมวิทยา (Sociological Secularization) คือการยอมรับศาสนาในมิติปัจเจกบุคคล และมีการยอมรับและเคารพความเชื่อที่แตกต่างหลากหลาย สุรพศโต้แย้งแมคดาเนียลในประเด็นเกี่ยวกับอำนาจของรัฐในปริมณฑลของพุทธศาสนาไทยเช่นเดียวกับที่ผมวิพากษ์ และมองว่ามันเป็นผลมาจากการที่ประเทศไทยยังขาดการเปลี่ยนเป็นโลกวิสัยทางการเมือง (Political Secularization) ในขณะที่สุรพศอธิบายว่าสิ่งที่ กลุ่มคนที่เรียกว่า “นักวิชาการด้านพุทธศาสนา บรรดาผู้รู้พุทธ และกลุ่มผู้ปกป้องพุทธศาสนา”หวาดกลัวหรือกังวลมากที่สุดไม่ใช่ความสับสนอลหม่านของคลังวัฒนธรรมหรือการเติบโตของพุทธพาณิชย์อันเนื่องมากจากทุนนิยม แต่คือข้อเสนอให้แยกศาสนาออกจากรัฐ สุรพศกลับไม่ได้อธิบายว่ากระบวนการแยกศาสนาออกจากรัฐหรือการเปลี่ยนเป็นโลกวิสัยทางการเมือง (Political Secularization) จะต้องกระทำอย่างไร ภายใต้เงื่อนไขของคลังวัฒนธรรมอันอุดมสมบูรณ์ของพุทธศาสนาไทย ซึ่งการไม่สามารถตอบคำถามดังกล่าวของสุรพศได้ เนื่องมาจากการที่สุรพศไม่ได้มองถึงประเด็นของสาเหตุที่รัฐเข้ามามีอิทธิพลในคลังวัฒนธรรมดังกล่าว และอุดมการณ์ที่รัฐใช้ในการการปฏิสังสรรค์ทางสังคมอย่าง “ความจงรักภักดี”

ผมมองว่าหากต้องการให้รัฐถอยอำนาจของตนออกจากปริมณฑลของพุทธศาสนาไทย และเปิดให้พื้นที่นี้เป็นพื้นที่เสรีภาพ ตามข้อเสนอแยกศาสนาออกจากรัฐ สังคมพุทธไทยจำเป็นต้องพัฒนาศักยภาพในการวิพากษ์วิจารณ์ และการรับฟังคำวิพากษ์วิจารณ์ ซึ่งสามารถต่อยอดได้โดยการพัฒนาจากสิ่งที่แมคดาเนียลมองว่าเป็นจุดแข็งของพุทธศาสนาไทย อย่างความเป็นปัจเจกที่สามารถจะไม่เชื่อและปรับปรนกับความเชื่อของตัวเอง การเปิดรับกับความเชื่อที่แตกต่าง และศักยภาพในการรวมกลุ่มและสร้างบทสนทนา แต่หากต้องการจะให้รัฐหมดอำนาจไปจากปริมณฑลของพุทธศาสนาไทยอย่างเบ็ดเสร็จเด็ดขาด ลำพังการเพิ่มศักยภาพในการวิพากษ์วิจารณ์และรับฟังคำวิพากษ์วิจารณ์ รวมถึงการต่อยอดจุดแข็งต่าง ๆ คงไม่เพียงพอ และการรื้อถอนอุดมการณ์แกนกลางของรัฐอย่าง “ถ้าไม่รักพ่อก็ออกจากบ้านของพ่อไป” ก็เป็นสิ่งที่จำเป็นอย่างยิ่งอีกอย่างหนึ่งเช่นเดียวกัน