เติงกู มะห์หมูด มะห์ยิดดีนเป็นที่รู้จักและจดจำในฐานะนักชาตินิยม, นักการศึกษา, นักการเมืองมาเลเซีย และในฐานะผู้นำการปฏิรูปการศึกษาในกลันตัน นอกจากนี้เมื่อตอนที่ญี่ปุ่นบุกยึดมลายาช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง เขายังมีบทบาทสำคัญในกองกำลังอาสาสมัครต่อต้านญี่ปุ่น เติงกู มะห์หมูด มะห์ยิดดีนได้เข้าร่วมรบกับกองกำลังอาสาในการต่อต้านการรุกรานของญี่ปุ่น โดยเป็นผู้นำ ‘Force 136’ ทำสงครามกองโจรต่อต้านญี่ปุ่นและไทยที่ดินแดนแหลมมลายู ต่อมาได้ล่าถอยไปที่สิงคโปร์ เมื่อสิงคโปร์ตกอยู่ภายใต้การยึดครองของญี่ปุ่น เขาจึงลี้ภัยไปอยู่ที่อินเดีย และได้จัดรายวิทยุของ All India Radio โดยรับผิดชอบการออกอากาศเป็นภาษามลายูในชื่อ ‘Suara Harimau Malaya’ ซึ่งหมายความว่า ‘เสียงเสือมลายา’รายการนี้ได้ถ่ายทอดไปทั่วคาบสมุทรมลายูรวมถึงปาตานีด้วย ซึ่ง เติงกู มะห์หมูด มะห์ยิดดีนได้เรียกร้องให้ชาวมลายูต่อต้านทั้งญี่ปุ่นและสยาม

ก่อนเกิดสงครามโลกครั้งที่สอง ในค.ศ. 1938 ได้มีการก่อตั้งองค์กรการเมืองของชาวมลายูชื่อว่า Kesatuan Melayu Muda (KMM) ขึ้นที่กัวลาลัมเปอร์ โดยมีบรรดานักชาตินิยมมลายูคนสำคัญๆ เช่น อิบราฮิม ยากุบ (Ibrahim Yaakub), อีชัก ฮาจี โมฮาเม็ด (Ishak Hajdi Mohamed), ออน์ ฮาจี ซีรัจ (Onn Haji Siraj) และ มุสตาฟา ฮาจี อุซซิน (Mustaffa Haji Hussin) เป็นต้น KMM มีเป้าหมายคือรวบรวมกลุ่มคนมลายูเข้าด้วยกันโดยไม่คำนึงถึงถิ่นฐาน ต่อสู้เพื่อสิทธิของชาวมลายู และสนับสนุนแนวคิด Melayu Rayaหรือ Indonesia Raya นั่นคือ การรวมกลุ่มคนเชื้อชาติมลายูในบริเวณอาณานิคมของอังกฤษและเนเธอร์แลนด์เข้าด้วยกันเป็นชาติเดียวที่มีอธิปไตยร่วมกัน ซึ่งก็คือดินแดนของประเทศอินโดนีเซีย มาเลเซีย สิงคโปร์ และบรูไน

หนึ่งในนักชาตินิยมมลายูคนสำคัญคืออิบราฮิม ยากุบได้จัดประชุมกับผู้นำปาตานีที่กลันตัน และมีการประชุมหารือกันเรื่องแนวคิด Melayu Raya หลังจากการประชุมครั้งนี้ได้มีมติให้ทำการเปิดสาขาของ KMM ที่ปาตานี แต่ไม่ประสบความสำเร็จ อย่างไรก็ตาม ได้มีการแต่งตั้งผู้แทน KMM ในการติดต่อกับผู้นำปาตานีที่อยู่ที่กลันตัน เคดาห์ และเปรัก การทำงานของ KMM จะขยายเครือข่ายผ่านโรงเรียนสอนศาสนาอิสลามหรือโรงเรียนปอเนาะโดยมีการติดต่อครูที่สอนตามโรงเรียนปอเนาะต่างๆ

ในช่วงก่อนหน้าที่ญี่ปุ่นจะประกาศความพ่ายแพ้ในสงครามโลกครั้งที่สอง นักชาตินิยมมลายูและอินโดนีเซียต่างอภิปรายถกเถียงกันอย่างหนักถึงอนาคตของ ‘ชาติ’ ตัวเอง ซึ่งหมายถึงการประกาศเอกราช สำหรับนักชาตินิยมมลายูปาตานีนั้น แม้ว่าจะไม่มีสาขา KMM ที่ปาตานี ความสัมพันธ์ของผู้นำ KMM ที่กลันตันกันกับผู้นำมลายูที่ปาตานีก็ยังคงแน่นแฟ้น หนึ่งในประจักษ์พยานคือการที่มีตัวแทนจากปาตานีเข้าร่วมประชุม Kongres Malaya Merdeka ที่กัวลาลัมเปอร์เมื่อวันที่ 15 สิงหาคม 1945 ที่ประชุมได้หารือกันเรื่องการเตรียมการเพื่อประกาศเอกราชของประเทศให้สอดคล้องกับการประกาศเอกราชของอินโดนีเซีย แต่สิ่งที่ผู้นำ KMM ไม่คาดคิดว่าจะเกิดขึ้นอย่างรวดเร็วคือ การประกาศเอกราชของอินโดนีเซียในวันที่ 17 สิงหาคม 1945 ทำให้ผู้นำ KMM รู้สึกกังวลว่า ทำไมอินโดนีเซียไม่รอและ/หรือไม่รวมเอาชาติมลายูทั้งหมดเข้าไปด้วย การประกาศเอกราชของอินโดนีเซียจึงส่งผลให้การต่อสู้ของ KMM อ่อนแอลง ในที่สุด อิบราฮิม ยากุบก็ได้ยุบองค์กร KMM และหนีไปอยู่ที่อินโดนีเซีย ส่งผลให้โครงการประกาศเอกราชร่วมกันของชาติของคนมลายูเป็นอันล้มเหลวลงไป และส่งผลให้ผู้นำปาตานีที่หวังว่าจะได้เป็นเอกราชก็ผิดหวังด้วยเช่นกัน อย่างไรก็ตาม ผู้นำปาตานียังมีความหวังกับอังกฤษว่าอังกฤษจะช่วยให้ปาตานีได้เอกราช

เติงกู มะห์หมูด มะห์ยิดดีนได้ขอให้อังกฤษเรียกร้องรัฐบาลไทยให้ดินแดนตั้งแต่คอคอดกระเข้าเป็นส่วนหนึ่งของอังกฤษ แต่ทว่าอังกฤษไม่สามารถทำตามข้อเรียกร้องดังกล่าวได้ เพราะถูกอเมริกากดดัน อีกทั้งสยามยังสัญญาว่า จะให้ข้าวสารจำนวน 1,500,000 ตันแก่รัฐบาลอังกฤษในดินแดนมลายูถ้าอังกฤษไม่เรียกร้องดินแดนตรงนั้น ประกอบกับช่วงนั้นดินแดนมลายูกำลังประสบวิกฤตอาหาร รัฐบาลอังกฤษจึงจำต้องยอมรับข้าวจากไทย และในวันที่ 1 มกราคม 1946 ก็ได้มีการลงนามในสัญญาสยาม-อังกฤษ ทำให้สตูล ปัตตานี ยะลา และนราธิวาสเป็นส่วนหนึ่งของไทย
         เมื่อประสบกับความผิดหวัง เติงกู มะห์หมูด มะห์ยิดดีนเดินหน้าต่อสู้เพื่อปลดปล่อยปาตานี โดยได้ก่อตั้งองค์กรการเมืองชื่อ ฆึมปาร์ (GEMPAR / Gabungan Melayu Patani Raya) ในค.ศ. 1948 เพื่อเรียกร้องเอกราชจากรัฐไทยและต้องการให้ปาตานีเป็นส่วนหนึ่งของสหพันธรัฐมาลายา โดยได้รับการสนับสนุนจากชาวมลายูปาตานีที่อยู่ในรัฐไทยด้วยเช่นกัน แต่ความตั้งใจของเขาไปไม่ถึงจุดหมาย เมื่อเขาเสียชีวิตด้วยวัยเพียง 46 ปี เมื่อ ค.ศ. 1954

อ่านสารบัญและคำนำที่ https://bit.ly/3NGmZhH

อ่านบทวิจารณ์หนังสือที่ https://shorturl.at/Il5Xk