ชวนอ่าน “จิตรกรรมแห่งชีวิตสมัยใหม่” ของโบดแลร์

โดย คงกฤช ไตรยวงค์

ชาร์ลส์ โบดแลร์ (Charles Baudelaire) คือกวีสมัยใหม่นามอุโฆษชาวฝรั่งเศสในศตวรรษที่ 19 ที่สำคัญเขายังเป็นนักวิจารณ์ศิลปะคนสำคัญอีกด้วย งานที่ชื่อ “จิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่” (“Le Peintre de La Vie Moderne”) มีความสำคัญในแง่การตีความงานจิตรกรรมของกงสต็องแต็ง กียส์ ศิลปินร่วมสมัยเพื่อฉายภาพชีวิตสมัยใหม่ช่วงกลางศตวรรษที่ 19 ที่ถ่ายทอดผ่านงานจิตรกรรม น่ายินดีอย่างยิ่งที่รติพร ชัยปิยะพร แปลออกมา โดยมีนักวิชาการอย่างชัยวัฒน์ ฤกษ์ชัยศรี เป็นบรรณาธิการ และสำนักพิมพ์ Illuminations Editions ได้จัดพิมพ์หนังสือ จิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่ ออกมาเป็นรูปเล่มสวยงาม ซึ่งเป็นผลงานออกแบบปกและรูปเล่มโดยกิตติพล สรัคคานนท์ นอกจากข้อเขียนชื่อเดียวกับหนังสือแล้ว ยังมีข้อเขียนที่ชื่อ “ผลงานและชีวิตของเออแฌน เดอลาครัวซ์” และ “ซาลงปี ค.ศ. 1859” อีกด้วย

ใน “จิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่” โบดแลร์ขึ้นต้นด้วยการวิจารณ์ว่า ผู้คนที่เข้าชมพิพิธภัณฑ์ลูฟร์แสดงออกราวกับว่าชื่นชมแต่งานศิลปะชิ้นเอก แต่เขาปรารภว่า ที่จริงแล้วใช่แต่งานศิลปะชิ้นเอกที่น่าสนใจ งานศิลปะชั้นรองก็มีสิ่งที่ดีงามเช่นเดียวกัน ไม่ใช่แต่ศิลปะชั้นเลิศเท่านั้นที่น่าสนใจ ศิลปะที่สะท้อนวิถีปฏิบัติของสังคมร่วมสมัยก็น่าสนใจเช่นกัน จะเห็นได้ว่าโบดแลร์เห็นความสำคัญของ ที่นี่และตอนนี้ (ภาษาละตินคือ hic et nunc) แม้แต่อดีตก็อาจจะกลับมาปรากฏใหม่ “อดีตกาลมีลักษณะคล้ายภูตผีที่พร้อมจะปรากฏขึ้นใหม่และกลับมามีตัวตนอยู่ในช่วงเวลาปัจจุบัน” (หน้า 7)

รูปที่ 1. Portrait of Baldassare Castiglione, ค.ศ.1514-1515 ของราฟาเอล (Raphael) ที่พิพิธภัณฑ์ลูฟวร์ เป็นภาพเหมือนบุคคล (Portrait) ที่มีชื่อเสียงที่สุดภาพหนึ่งของราฟาเอล อันอาจเป็นตัวอย่างของงานศิลปะชิ้นเอกที่โบดแลร์ได้กล่าวถึง (ที่มา: Wikimedia Commons)

รูปที่ 2. Scene in the Tuileries: The Watering Cart, ค.ศ.1760 ของกาเบรียล เดอ เซนต์-ออบิน (Gabriel de Saint-Aubin); โบดแลร์ชื่นชมงานของเซนต์-ออบินเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะการสเก็ตซ์ภาพที่แสดงให้เห็นการเคลื่อนที่และความฉับพลัน (ที่นี่และตอนนี้) อันจะเป็นคุณสมบัติเดียวกันที่มีอยู่ในงานของกงสต็องแต็ง กียส์ (Constantin Guys) ตามที่เขาจะกล่าวถึงต่อไป (ที่มา: Wikimedia Commons)

โบดแลร์เห็นว่า ความงามมีองค์ประกอบที่อยู่เหนือกาลเวลาและไม่เปลี่ยนแปลง ขณะเดียวกันก็ผูกโยงอยู่กับยุคสมัย ซึ่งถือเป็นจิตวิญญาณของศิลปะ ศิลปินมีหน้าที่ถ่ายทอดความงามนี้ออกมา เขาเห็นว่า กงสต็องแต็ง กียส์ ที่เขาเรียกว่าเมอสิเยอร์ G เป็นศิลปินที่มีสถานะเป็นคนของโลกซึ่งหมายถึงการเข้าใจความเร้นลับของโลก โดยมีจุดเริ่มต้นคือความสงสัยใคร่รู้ เหมือนเด็กในร่างผู้ใหญ่ที่เห็นทุกอย่างเป็นสิ่งใหม่และทำให้มองชีวิตได้อย่างแหลมคม ศิลปินคือแดนดี้ (Dandy) ที่มีลักษณะของผู้สังเกตการณ์และถ่ายทอดลักษณะทางจิตใจออกมาเป็น “ภาพ” 

รูปที่ 3. กงสต็องแต็ง กียส์ (1802-1892) ที่โบดแลร์ยกย่องว่าเป็นจิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่
(ที่มา:Wikimedia Commons)

จิตรกรที่เป็นคนของโลกย่อมมีสายตามองหายุคสมัยใหม่  ด้วยการพิจารณาเสื้อผ้า โดยสกัดเอาความงามอันเร้นลับออกมาจากเครื่องแต่งกายสมัยใหม่ รวมทั้งอากัปกิริยา สีหน้าและรอยยิ้มที่ในแต่ละยุคสมัยผู้คนมีลักษณะเฉพาะตัว ศิลปินอาศัยความทรงจำและจินตนาการ หรือการวาดภาพจากความทรงจำ เพื่อแสดงถึงสิ่งที่จับต้องหรือรับรู้ได้ระดับจิตวิญญาณ โดยที่ผู้ชมเป็นนักแปลสาร ตัวอย่างเช่นภาพสงครามที่เขาจดจำและนำมาคิดต่อ เพื่อแสดงให้เห็นถึงอากัปกิริยาต่างๆของทหาร ที่เมอสิเยอร์ G วาดจากสถานที่จริงแล้วส่งไปเป็นภาพประกอบลงในนิตยสาร นอกจากนี้ ภาพจิตรกรรมของเมอสิเยอร์ G ยังสะท้อนถึงภาพสโมสร พิธีการสำคัญในปี 1848 ซึ่งเป็นหัวเรื่องและทำเป็นภาพพิมพ์ใน Illustrated London News

ลักษณะเด่นของงานจิตรกรรมของกงสต็องแต็ง กียส์ คือการสะท้อนสภาวะจิตใจของผู้คนในงานจิตรกรรม ตัวอย่างเช่นแดนดี้ ที่หมายถึงผู้ดีมีรสนิยมและชอบความสำเริงสำราญ แสดงความโดดเด่นของตนผ่านการแต่งกายและการเล่นเกมกีฬาเสี่ยงอันตราย แดนดี้คือปรากฏการณ์ของสังคมที่เกิดขึ้นช่วงที่ประชาธิปไตยยังไม่ทรงพลังสูงสุดและอภิชนาธิปไตยเริ่มคลอนแคลน แดนดี้คืออภิชนาธิปไตยประเภทใหม่ ไม่ต่างกับดวงอาทิตย์ที่คล้อยต่ำ โบดแลร์เห็นว่า เมอสิเยอร์ G วาดลักษณะเชิงประวัติศาสตร์อย่างท่าทางกรีดกราย ความมาดมั่น วิธีสวมเสื้อนอก รวมทั้งวิธีควบคุมม้าออกมาให้ปรากฏในงานจิตรกรรม นอกจากนี้ยังมีคนประเภทใหม่ที่ปรากฏในสังคมปารีสอีกพวกคือพวกขาเตร่ (flậneur) ซึ่งโยกย้ายเข้ามาอยู่ในปารีสที่อยู่ในช่วงเปลี่ยนผ่าน คนพวกนี้เตร็ดเตร่ไปตามที่ต่างๆ เช่นอาร์เคด (arcade) ในมหานครปารีส แต่ไม่รู้สึกว่าตนเป็นคนของที่ไหนเลย ดังที่นักปรัชญาเยอรมันอย่างวัลเทอร์ เบนยามิน (Walter Benjamin, 1892–194) วิเคราะห์อย่างละเอียดในความเรียงที่ชื่อ “Paris, Capital of the Nineteenth Century” (“ปารีส นครหลวงแห่งศตวรรษที่สิบเก้า”)

รูปที่ 4. กงสต็องแต็ง กีย์, Meeting in the Park, ค.ศ.1860, (ที่มา:Wikimedia Commons)

นอกจากนี้ เมอสิเยอร์ G ยังวาดความงามของสตรี โบดแลร์เห็นว่า สตรีคือผู้ที่มีความเร้นลับ คือไม่อาจสื่อสาร ไม่มีความคิด ขณะเดียวกันก็ไม่ใช่อนันตภาพของพระเจ้า งานศิลปะคือตัวกลางระหว่างโลกของสตรีและตัวของสตรี การแต่งกายและการแต่งหน้าเป็นความงามของผู้หญิงที่มีความสำคัญ โบดแลร์เห็นว่า ความชั่วร้ายเป็นสิ่งที่เป็นไปเองตามธรรมชาติ ส่วนคุณธรรมเป็นเรื่องที่ประดิษฐ์ขึ้นมา เครื่องแต่งกายแสดงให้เห็นด้านสูงส่งของมนุษย์ นั่นคือ ความสดใสและมีชีวิตชีวา ธรรมชาติที่ไร้การปรุงแต่งคือความเสื่อมทราม การแต่งหน้าด้วยแป้งเป็นการกลบเกลื่อนตำหนิที่ธรรมชาติสร้างขึ้นมานั่นเอง ในแง่นี้ ศิลปะไม่ใช่การลอกแบบธรรมชาติ การแต่งหน้าไม่ใช่การอำพรางตัวเอง แต่เป็นการแสดงออก

รูปที่ 5. กงสต็องแต็ง กีย์, Woman with a Parasol, ค.ศ.1860-1865, (ที่มา:Wikimedia Commons)

สำหรับโบดแลร์แล้ว เมอสิเยอร์ G นำเสนอความงามจากความชั่วร้าย ศิลปินในฐานะคนของโลกแสดงภาพชีวิตที่ชั่วร้ายของยุคสมัยผ่านงานจิตรกรรม อาทิ ชีวิตสมัยใหม่ของปารีสที่เห็นผ่านความหลงตัวเองแบบแดนดี้ ชีวิตคนชั้นล่าง โสเภณี คนใช้ ขอทาน หัวขโมย ในแง่นี้ ความโศกหมอง (melancholy) แบบโบดแลร์ไม่ใช่การคร่ำครวญสงสารตัวเอง แต่เป็นการโหยหาสิ่งใหม่ (the New) ดังจะเห็นได้จากการที่เขาชื่นชมสายตาที่มองหาสิ่งใหม่ของจิตรกร

โยเซฟ อาควิสโต  (Joseph Acquisto) ศาสตราจารย์ด้านวรรณคดีฝรั่งเศส เห็นว่างานของโบดแลร์มีลักษณะปฏิทรรศน์ (paradox) นั่นคือ แสดงถึงทวิลักษณะของสิ่งต่างๆ ทั้งความดีและความชั่ว พระเจ้ากับซาตาน ซึ่งสอดคล้องกับบทบาทของงานศิลปะที่มีลักษณะแปร่งแย้ง (dissonant) ที่อะดอร์โนกล่าวไว้ในความหมายกว้าง คำถามที่ว่าโบดแลร์ร่วมสมัยกับเราหรือไม่ สามารถพิจารณาได้จากวิธีที่เขาสัมพันธ์กับอดีต การสะท้อนคิดเกี่ยวกับงานศิลปะ และบริบททางประวัติศาสตร์ที่นำไปสู่การเป็นแหล่งอ้างอิงของการวิพากษ์หรือการสะท้อนถึงความแปร่งแย้ง ในข้อเขียนเกี่ยวกับงานศิลปะของโบดแลร์แสดงให้เห็นว่า งานศิลปะไม่ใช่สิ่งที่มีลักษณะโดยตรงและทันที (immediate) ที่แต่สื่อผ่านการเปลี่ยนผ่านของยุคสมัยในสังคม ในแง่นี้ อาควิสโตเห็นว่า การอ่านข้อเขียนเกี่ยวกับงานศิลปะของโบดแลร์ไม่ใช่เป็นเพียส่วนเสริม หากแต่เป็นส่วนสำคัญต่อการทำความเข้าใจกวีนิพนธ์ของเขาด้วยซ้ำไป

รูปที่ 6. ชาร์ลส์ โบดแลร์ กับงานชิ้นต่าง ๆ ของกงสต็องแต็ง กีย์

อาควิสโตได้ชี้ประเด็นสำคัญในงานของของโบดแลร์ที่ว่า ศิลปะมีทวิลักษณะเช่นเดียวกับชีวิตมนุษย์ ดังที่ อะแลง วายยองต์ (Alain Vaillant) นักวิจารณ์วรรณกรรมชาวฝรั่งเศสชี้ว่า การที่โบดแลร์ปฏิเสธธรรมชาตินั้น เป็นเพราะธรรมชาติมีความเป็นหนึ่ง (singular) ไม่ได้มีทวิลักษณะ การปฏิเสธธรรมชาติอาจจะเป็นแก่นแท้ของงานศิลปะก็เป็นได้ ดังจะเห็นได้จากข้อเขียน “จิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่” ที่โบดแลร์ชื่นชมการแต่งหน้าของผู้หญิง และรังเกียจการอ้างความเป็นธรรมชาติ ดังที่ได้กล่าวมาข้างต้น ปฏิสัมพันธ์ระหว่างความเป็นหนึ่งกับความหลากหลาย เป็นสิ่งจำเป็นในตัวงานศิลปะ กับการตีความ ซึ่งขณะเดียวกันก็สะท้อนปฏิสัมพันธ์ระหว่างความเป็นนิรันดร์กับความชั่วคราว ซึ่งเป็นลักษณะสำคัญของสมัยใหม่ กล่าวอีกนัยหนึ่ง งานของศิลปินในฐานะของคนของโลกก็คือการแสดงถึงความเป็นนิรันดร์ในความชั่วคราว (tirer l’éternel du transitore)

หากมองแบบเธโอดอร์ อะดอร์โน (Theodor Adorno, 1903-1969) นักปรัชญาสำนักแฟรงค์เฟิร์ต ศิลปะเพื่อศิลปะ (l’art pour l’art) ตามนัยของโบดแลร์ไม่ใช่ความงามที่เลิศลอยเป็นเอกเทศ หากแต่งานศิลปะที่ดูดกลืนเสี้ยวส่วนที่กระจัดกระจายของโลกเชิงประจักษ์และแสดงความจริงอีกด้าน นั่นคือด้านที่ชั่วร้าย ข้อเขียนของอะดอร์โนที่กล่าวถึงกวีเยอรมันอย่างโยเซฟ ไอเชินดอล์ฟ (Josef Eichendorff, 1788-1857) แสดงให้เห็นว่า สิ่งที่กวีที่มีจิตสำนึกล้ำยุค (advanced consciousness) สื่อความนั้น ไม่ใช่ “ตอนนี้” ที่ไร้กาลเวลา หากแต่เป็น “ตอนนี้” ที่เปี่ยมด้วยพลังของอดีต ด้วยสิ่งที่มีลักษณะชั่วคราวของอดีต โดยที่ไม่ให้สิทธิอำนาจแก่ประเพณีมาครอบงำ อาจกล่าวได้ว่า กวีผู้มีจิตสำนึกล้ำยุคก็คือจิตรกรในฐานะคนของโลกตามมุมมองของโบดแลร์นั่นเอง

รูปที่ 7. โยเซฟ อาควิสโต  ผู้เขียนหนังสือ Reading Baudelaire with Adorno: Dissonance, Subjectivity, Transcendence

ใน Aesthetic Theory อะดอร์โนชี้ให้เห็นว่า ศิลปินคือผู้ที่ลงแรงทำงานกับวัตถุ ตัวตนของศิลปินถูกถ่ายทอดในตัวงาน ผ่านการปลุกปล้ำทำงานกับวัตถุ (material) ต่าง ๆ เช่น วัสดุ กรณีของจิตรกรคือสี พู่กัน แคนวาส เทคนิควิธีต่าง ๆ ทั้งหมดนี้เกิดขึ้นในบริบทประวัติศาสตร์ที่มีความสัมพันธ์ทางการผลิตที่แตกต่างกัน การยกยอศิลปินว่าเป็นอัจฉริยบุคคล มีสถานะกึ่งเทพหรือออกแนวบ้าๆ บอ ๆ จึงเป็นแค่ชีวประวัติขยะ (a kitsch biography) อย่างไรก็ตาม ข้อเขียนของโบดแลร์ห่างไกลจากชีวประวัติในลักษณะนี้ เพราะเขาชี้ให้เห็นความงามของจิตรกรรมของกงสต็องแต็ง กียส์ หรือที่เขาเรียกว่า เมอสิเยอร์ G ผ่านการวิเคราะห์ตัวงานที่สัมพันธ์กับความชั่วคราวของ “ตอนนี้”

ถ้าจะถามว่า ข้อเขียน “จิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่” ของโบดแลร์ ร่วมสมัยกับคนไทยเราหรือไม่อย่างไร ก็คงตอบได้ว่า ข้อเขียนชิ้นนี้ทำให้เราเห็นความเป็นไปได้แบบอื่นที่เราจะสัมพันธ์กับอดีต การสะท้อนคิดเกี่ยวกับงานศิลปะ และการหาแนวทางวิพากษ์; ศิลปะเพื่อศิลปะแบบโบดแลร์ไม่ได้ตัดขาดจากชีวิตทางสังคม ตรงข้ามด้วยซ้ำ เขาเห็นความสำคัญของกวี (หรือศิลปิน) ชั้นรอง การมองหาความงามของสิ่งที่ตกทอดมาจากอดีต ไม่ใช่การสมยอมต่อประเพณี รวมทั้งการแสดงให้เห็นถึงทวิลักษณะของชีวิตและสังคม หรือความแปร่งแย้ง กลับจะกลายเป็นพลังในการวิพากษ์วิจารณ์สังคมด้วยซ้ำ ข้อเขียนชิ้นนี้ของโบดแลร์จึงชวนให้คิดว่า การวิจารณ์ศิลปะไม่ใช่เงื่อนไขเบื้องต้นที่จะนำไปสู่การวิจารณ์สังคมและการเมือง หากแต่เป็นการวิจารณ์ชีวิต สังคมและการเมืองในตัวมันเองตั้งแต่ต้น และแน่นอน สังคมไทยปัจจุบันยังขาดทั้งการวิพากษ์และวิจารณ์ที่ชี้ให้เห็นพยาธิสภาพของสังคม เราจึงตกหลุมหล่มเดิม ครั้งแล้วครั้งเล่า

____________________________________

รายการอ้างอิง

Acquisto, Joseph, (2023) Reading Baudelaire with Adorno: Dissonance, Subjectivity, Transcendence, London: Bloomsbury.

Adorno, W. Theodore, (2022) Aesthetic Theory, trans. by Robert Hullot-Kentor. London: Bloomsbury.

Benjamin, Walter, (1978) “Paris, Capital of the Nineteenth Century” in Reflections: Essays, Aphorisms, Autobiographical Writings, trans. Edmund Jephcott, New York: Schocken Books.

ชาร์ลส์ โบดแลร์, (2566) “จิตรกรแห่งชีวิตสมัยใหม่,” ใน จิตรกรรมแห่งชีวิตสมัยใหม่, รติพร ชัยปิยะพร แปล, ชัยวัฒน์ ฤกษ์ชัยศรี บก. กรุงเทพฯ: Illuminations Editions.